In Beyond Physicalism, an interdisciplinary group of physical scientists, behavioral and social scientists, and humanists from the Esalen Institute’s Center for Theory and Research argue that physicalism must be replaced by an expanded scientific naturalism that accommodates something spiritual at the heart of nature.
Ethics should guide the design of electronic health records (EHR), and recognized principles of bioethics can play an important role. This approach was adopted recently by a team of informaticists designing and testing a system where patients exert granular control over who views their personal health information. While this method of building ethics in from the start of the design process has significant benefits, questions remain about how useful the application of bioethics principles can be in this process, especially when (...) principles conflict. For instance, while the ethical principle of respect for autonomy supports a robust system of granular control, the principles of beneficence and non-maleficence counsel restraint due to the danger of patients being harmed by restrictions on provider access to data. Conflict between principles has long been recognized by ethicists and has even motivated attacks on approaches that state and apply principles. In this paper we show how using ethical principles can help in the design of EHRs by first, explaining how ethical principles can and should be used generally, and then by, discuss how attention to details in specific cases can show that the tension between principles is not as bad as it initially appeared. We conclude by suggesting further ways in which the application of these (and other) principles can add value to the ongoing discussion of patient involvement in their health care. This is a new approach to linking principles to informatics design that we expect will stimulate further interest. (shrink)
Objective: There are benefits and risks of giving patients more granular control of their personal health information in electronic health record (EHR) systems. When designing EHR systems and policies, informaticists and system developers must balance these benefits and risks. Ethical considerations should be an explicit part of this balancing. Our objective was to develop a structured ethics framework to accomplish this. -/- Methods: We reviewed existing literature on the ethical and policy issues, developed an ethics framework called a “Points to (...) Consider” (P2C) document, and convened a national expert panel to review and critique the P2C. -/- Results: We developed the P2C to aid informaticists designing an advanced query tool for an electronic health record (EHR) system in Indianapolis. The P2C consists of six questions (“Points”) that frame important ethical issues, apply accepted principles of bioethics and Fair Information Practices, comment on how questions might be answered, and address implications for patient care. -/- Discussion: The P2C is intended to clarify whatis at stake when designers try to accommodate potentially competing ethical commitments and logistical realities. The P2C was developed to guide informaticists who were designing a query tool in an existing EHR that would permit patient granular control. While consideration of ethical issues is coming to the forefront of medical informatics design and development practices, more reflection is needed to facilitate optimal collaboration between designers and ethicists. This report contributes to that discussion. (shrink)
Some experts have argued that patients should routinely be told the specific magnitude and absolute probability of potential risks and benefits of screening tests. This position is motivated by the idea that framing risk information in ways that are less precise violates the ethical principle of respect for autonomy and its application in informed consent or shared decisionmaking. In this Perspective, we consider a number of problems with this view that have not been adequately addressed. The most important challenges stem (...) from the danger that patients will misunderstand the information or have irrational responses to it. Any initiative in this area should take such factors into account and should consider carefully how to apply the ethical principles of respect for autonomy and beneficence. (shrink)
Most people do not know there are different kinds of medical studies; some are conducted on people who already have a disease or medical condition, and others are performed on healthy volunteers who want to help science find answers. No matter what sort of research you are invited to participate in, or whether you are a patient when you are asked, it’s entirely up to you whether or not to do it. This decision is important and may have many implications (...) for your health and well-being, as well as those of other patients now and in the future. Making a good decision – the right one for you – requires you to become educated about topics you may not have thought about before, some of which may be quite complicated. This chapter explains the key issues to help you make a good decision. (shrink)
While several tests and strategies are recommended for colorectal cancer (CRC) screening, studies suggest that primary care providers often recommend colonoscopy without providing information about its risks or alternatives. These observations raise concerns about the quality of informed consent for screening colonoscopy.
David Chalmers' dancing qualia argument is intended to show that phenomenal experiences, or qualia, are organizational invariants. The dancing qualia argument is a reductio ad absurdum, attempting to demonstrate that holding an alternative position, such as the famous inverted spectrum argument, leads one to an implausible position about the relation between consciousness and cognition. In this paper, we argue that Chalmers' dancing qualia argument fails to establish the plausibility of qualia being organizational invariants. Even stronger, we will argue that the (...) gap in the argument cannot be closed. (shrink)
Naturalist views of persons, such as those of the philosophers Annette Baier and Marjorie Grene, emphasize that human persons are cultural animals: We are living, embodied, organic beings, embedded in nature, the product of Darwinian evolution, but dependent on culture. Such naturalist views of persons typically eschew science fiction and look askance at the philosophical fantasies and thought experiments that often populate philosophical treatments of personal identity. Marge Piercy’s dystopian, cyberpunk, science fiction novel He, She and It weaves a complex (...) tale around the debate over the status of its central character Yod, a cyborg created in a lab but humanized through the efforts of two women, Malkah Shipman and her granddaughter Shira Shipman. Is Yod a person, despite having been engineered in a lab for a specific purpose? Piercy’s tale both challenges and ultimately supports a naturalist view of persons while simultaneously forewarning us of possible new styles of persons to come. (shrink)
Throughout the biological and biomedical sciences there is a growing need for, prescriptive ‘minimum information’ (MI) checklists specifying the key information to include when reporting experimental results are beginning to find favor with experimentalists, analysts, publishers and funders alike. Such checklists aim to ensure that methods, data, analyses and results are described to a level sufficient to support the unambiguous interpretation, sophisticated search, reanalysis and experimental corroboration and reuse of data sets, facilitating the extraction of maximum value from data sets (...) them. However, such ‘minimum information’ MI checklists are usually developed independently by groups working within representatives of particular biologically- or technologically-delineated domains. Consequently, an overview of the full range of checklists can be difficult to establish without intensive searching, and even tracking thetheir individual evolution of single checklists may be a non-trivial exercise. Checklists are also inevitably partially redundant when measured one against another, and where they overlap is far from straightforward. Furthermore, conflicts in scope and arbitrary decisions on wording and sub-structuring make integration difficult. This presents inhibit their use in combination. Overall, these issues present significant difficulties for the users of checklists, especially those in areas such as systems biology, who routinely combine information from multiple biological domains and technology platforms. To address all of the above, we present MIBBI (Minimum Information for Biological and Biomedical Investigations); a web-based communal resource for such checklists, designed to act as a ‘one-stop shop’ for those exploring the range of extant checklist projects, and to foster collaborative, integrative development and ultimately promote gradual integration of checklists. (shrink)
The National Library of Finland and the Von Wright and Wittgenstein Archives at the University of Helsinki keep the collected correspondence of Georg Henrik von Wright, Wittgenstein’s friend and successor at Cambridge and one of the three literary executors of Wittgenstein’s Nachlass. Among von Wright’s correspondence partners, Elizabeth Anscombe and Rush Rhees are of special interest to Wittgenstein scholars as the two other trustees of the Wittgenstein papers. Thus, von Wright’s collections held in Finland promise to shed light on the (...) context of decades of editorial work that made Wittgenstein’s later philosophy available to all interested readers. In this text, we present the letters which von Wright received from Anscombe and Rhees during the first nine months after Wittgenstein’s death. This correspondence provides a vivid picture of the literary executors as persons and of their developing relationships. The presented letters are beautiful examples of what the correspondence as a whole has to offer; it depicts – besides facts of editing – the story of three philosophers, whose conversing voices unfold the human aspects of inheriting Wittgenstein’s Nachlass. Their story does not only deal with editing the papers of an eminent philosopher, but with the attempt to do justice to the man they knew, to his philosophy and to his wishes for publication. (shrink)
En este trabajo presento un estudio sobre el estado del arte de la llamada ‘epistemología de las simulaciones computacionales’. En particular, me centro en los varios trabajos de Eric Winsberg quién es uno de los filósofos más fructíferos y sistemáticos en este tema. Además de analizar la obra de Winsberg, y basándome en sus trabajos y en el de otros filósofos, mostraré que hay buenas razones para pensar que la epistemología tradicional de la ciencia no es suficiente para el (...) análisis de las simulaciones computacionales. (shrink)
The present text provides a logical theory which originated in the unification of a number of well-known philosophical logics as well as the introduction and study of new operators. Further M-logic contains an object theory. With both the logical part and the object part we achieve a formal calculus that is able to express many metaphysical dogmas.
The overwhelming majority of those who theorize about implicit biases posit that these biases are caused by some sort of association. However, what exactly this claim amounts to is rarely specified. In this paper, I distinguish between different understandings of association, and I argue that the crucial senses of association for elucidating implicit bias are the cognitive structure and mental process senses. A hypothesis is subsequently derived: if associations really underpin implicit biases, then implicit biases should be modulated by counterconditioning (...) or extinction but should not be modulated by rational argumentation or logical interventions. This hypothesis is false; implicit biases are not predicated on any associative structures or associative processes but instead arise because of unconscious propositionally structured beliefs. I conclude by discussing how the case study of implicit bias illuminates problems with popular dual-process models of cognitive architecture. (shrink)
Arguments from disagreement against moral realism begin by calling attention to widespread, fundamental moral disagreement among a certain group of people. Then, some skeptical or anti-realist-friendly conclusion is drawn. Chapter 2 proposes that arguments from disagreement share a structure that makes them vulnerable to a single, powerful objection: they self-undermine. For each formulation of the argument from disagreement, at least one of its premises casts doubt either on itself or on one of the other premises. On reflection, this shouldn’t be (...) surprising. These arguments are intended to support very strong metaphysical or epistemological conclusions about morality. They must therefore employ very strong metaphysical or epistemological premises. But, given the pervasiveness of disagreement in philosophy, especially about metaphysics and epistemology, very strong premises are virtually certain to be the subject of widespread, intractable disagreement—precisely the sort of disagreement that proponents of these arguments think undermine moral claims. Thus, these arguments undermine their own premises. If Chapter 2’s argument is sound, it provides realists with a single, unified strategy for responding to any existing or forthcoming arguments from disagreement. (shrink)
Fine (2007) argues that Frege’s puzzle and its relatives demonstrate a need for a basic reorientation of the field of semantics. According to this reorientation, the domain of semantic facts would be closed not under the classical consequence relation but only under a stronger relation Fine calls “manifest consequence.” I examine Fine’s informally sketched analyses of manifest consequence, showing that each can be amended to determine a class of strong consequence relations. A best candidate relation emerges from each of the (...) two classes, and I prove that the two candidates extensionally coincide. The resulting consequence relation is of independent interest, for it might be held to constitute a cogent standard of reasoning that proceeds under a deficient grasp on the identity of objects. (shrink)
I present a reconstruction of the logical system of the Tractatus, which differs from classical logic in two ways. It includes an account of Wittgenstein’s “form-series” device, which suffices to express some effectively generated countably infinite disjunctions. And its attendant notion of structure is relativized to the fixed underlying universe of what is named. -/- There follow three results. First, the class of concepts definable in the system is closed under finitary induction. Second, if the universe of objects is countably (...) infinite, then the property of being a tautology is \Pi^1_1-complete. But third, it is only granted the assumption of countability that the class of tautologies is \Sigma_1-definable in set theory. -/- Wittgenstein famously urges that logical relationships must show themselves in the structure of signs. He also urges that the size of the universe cannot be prejudged. The results of this paper indicate that there is no single way in which logical relationships could be held to make themselves manifest in signs, which does not prejudge the number of objects. (shrink)
Foundational theories of mental content seek to identify the conditions under which a mental representation expresses, in the mind of a particular thinker, a particular content. Normativists endorse the following general sort of foundational theory of mental content: A mental representation r expresses concept C for agent S just in case S ought to use r in conformity with some particular pattern of use associated with C. In response to Normativist theories of content, Kathrin Glüer-Pagin and Åsa Wikforss propose a (...) dilemma, alleging that Normativism either entails a vicious regress or falls prey to a charge of idleness. In this paper, I respond to this argument. I argue that Normativism can avoid the commitments that generate the regress and does not propose the sort of explanation required to charge that its explanation has been shown to be problematically idle. The regress-generating commitment to be avoided is, roughly, that tokened, contentful mental states are the product of rule-following. The explanatory task Normativists should disavow is that of explaining how it is that beliefs and other contentful mental states are produced. I argue that Normativism, properly understood as a theory of content, does not provide this kind of psychological explanation, and therefore does not entail that such explanations are to be given in terms of rule-following. If this is correct, Normativism is not the proper target of the dilemma offered by Glüer-Pagin and Wikforss. Understanding why one might construe Normativism in the way Glüer-Pagin and Wikforss must, and how, properly understood, it avoids their dilemma, can help us to appreciate the attractiveness of a genuinely normative theory of content and the importance of paying careful attention to the sort of normativity involved in norm-based theories of content. (shrink)
A Bayesian mind is, at its core, a rational mind. Bayesianism is thus well-suited to predict and explain mental processes that best exemplify our ability to be rational. However, evidence from belief acquisition and change appears to show that we do not acquire and update information in a Bayesian way. Instead, the principles of belief acquisition and updating seem grounded in maintaining a psychological immune system rather than in approximating a Bayesian processor.
After presenting evidence about categorization behavior, this paper argues for the following theses: 1) that there is a border between perception and cognition; 2) that the border is to be characterized by perception being modular (and cognition not being so); 3) that perception outputs conceptualized representations, so views that posit that the output of perception is solely non-conceptual are false; and 4) that perceptual content consists of basic-level categories and not richer contents.
This essay attempts to clarify the nature and structure of aliefs. First I distinguish between a robust notion of aliefs and a deflated one. A robust notion of aliefs would introduce aliefs into our psychological ontology as a hitherto undiscovered kind, whereas a deflated notion of aliefs would identify aliefs as a set of pre-existing psychological states. I then propose the following dilemma: one the one hand, if aliefs have propositional content, then it is unclear exactly how aliefs differ from (...) psychological states we already countenance, in which case there is no robust notion of aliefs; on the other, if aliefs just contain associative content, then they cannot do the explanatory work set out for them, in which case there is no reason to posit aliefs at all. Thus, it appears that we have little reason to posit the novel category of robust aliefs. (shrink)
Although advance directives are widely believed to be a key way to safeguard the autonomy of incompetent medical patients, significant questions exist about their moral authority. The main philosophical concern involves cases in which an incompetent patient no longer possesses the desires on which her advance directive was based. The question is, does that entail that prior expressions of medical choices are no longer morally binding? I believe that the answer is “yes.” I argue that a patient’s autonomy is not (...) respected by honoring the desires she used to have but no longer does. I also consider and reject the view that honoring an advance directive that reflects the patient’s previous values must be in that patient’s best interests. If that is correct, then advance directives in the kind of case at issue are not morally binding. (shrink)
Many philosophers maintain that causation is to be explicated in terms of a kind of dependence between cause and effect. These “dependence” theories are opposed by “production” accounts which hold that there is some more fundamental causal “oomph”. A wide range of experimental research on everyday causal judgments seems to indicate that ordinary people operate primarily with a dependence-based notion of causation. For example, people tend to say that absences and double preventers are causes. We argue that the impression that (...) commonsense causal discourse is largely dependence-based is the result of focusing on a very narrow class of causal verbs. Almost all of the vignette-based experimental work on causal judgment has been prosecuted using the word “cause”. But much ordinary causal discourse involves special causal verbs, such as “burn” and “crack”. We find that these verbs display a quite different pattern from the verb “cause”. For instance, for absences and double preventers (Studies 1-3), we find that while people are inclined to say that X caused Y to burn, turn, crack or start, they are less inclined to think that X burned, turned, cracked or started Y. In Study 4, we find that for chains involving a distal and proximal event, people are inclined to say that the distal event is not a special cause of the outcome, though it is a “cause” of the outcome. Together, we find a surprising double dissociation between “cause” and a stock of special causal verbs. We conclude by suggesting that much commonsense causal judgment, which heavily trades in special causal verbs, might be better captured by production-based accounts of causation. (shrink)
This chapter argues that the standard conception of Spinoza as a fellow-travelling mechanical philosopher and proto-scientific naturalist is misleading. It argues, first, that Spinoza’s account of the proper method for the study of nature presented in the Theological-Political Treatise (TTP) points away from the one commonly associated with the mechanical philosophy. Moreover, throughout his works Spinoza’s views on the very possibility of knowledge of nature are decidedly sceptical (as specified below). Third, in the seventeenth-century debates over proper methods in the (...) sciences, Spinoza sided with those that criticized the aspirations of those (the physico-mathematicians, Galileo, Huygens, Wallis, Wren, etc) who thought the application of mathematics to nature was the way to make progress. In particular, he offers grounds for doubting their confidence in the significance of measurement as well as their piece-meal methodology (see section 2). Along the way, this chapter offers a new interpretation of common notions in the context of treating Spinoza’s account of motion (see section 3). (shrink)
Except for a patina of twenty-first century modernity, in the form of logic and language, philosophy is exactly the same now as it ever was; it has made no progress whatsoever. We philosophers wrestle with the exact same problems the Pre-Socratics wrestled with. Even more outrageous than this claim, though, is the blatant denial of its obvious truth by many practicing philosophers. The No-Progress view is explored and argued for here. Its denial is diagnosed as a form of anosognosia, a (...) mental condition where the affected person denies there is any problem. The theories of two eminent philosophers supporting the No-Progress view are also examined. The final section offers an explanation for philosophy 's inability to solve any philosophical problem, ever. The paper closes with some reflections on philosophy 's future. (shrink)
Resource rationality may explain suboptimal patterns of reasoning; but what of “anti-Bayesian” effects where the mind updates in a direction opposite the one it should? We present two phenomena — belief polarization and the size-weight illusion — that are not obviously explained by performance- or resource-based constraints, nor by the authors’ brief discussion of reference repulsion. Can resource rationality accommodate them?
For some reason, participants hold agents more responsible for their actions when a situation is described concretely than when the situation is described abstractly. We present examples of this phenomenon, and survey some attempts to explain it. We divide these attempts into two classes: affective theories and cognitive theories. After criticizing both types of theories we advance our novel hypothesis: that people believe that whenever a norm is violated, someone is responsible for it. This belief, along with the familiar workings (...) of cognitive dissonance theory, is enough to not only explain all of the abstract/concrete paradoxes, but also explains seemingly unrelated effects, like the anthropomorphization of malfunctioning inanimate objects. (shrink)
What is the role of affective experience in explaining how our desires provide us with reasons for action? When we desire that p, we are thereby disposed to feel attracted to the prospect that p, or to feel averse to the prospect that not-p. In this paper, we argue that affective experiences – including feelings of attraction and aversion – provide us with reasons for action in virtue of their phenomenal character. Moreover, we argue that desires provide us with reasons (...) for action only insofar as they are dispositions to have affective experiences. On this account, affective experience has a central role to play in explaining how desires provide reasons for action. (shrink)
Constructivism is a theory that believes moral judgments are not real things but they are constructed by practical reason in a rational procedure for resolving practical problems in front of us. Christine Korsgaard, a contemporary American philosopher, is a Kantian constructivist, whose theory I consider in this paper. She is a radical constructivist and disagrees with moral realism and denies moral truths even as abstract facts. According to Korsgaard moral judgments are constructed by rational agents. She believes moral and political (...) principles are generally solutions to human practical problems. She justifies the normativity of moral obligations from this point that they are constructed by agent for resolving his problems. There are some objections to Korsgaard’s constructivism; one of them is to place humanity as the source of value. Keywords: Korsgaard, constructivism, practical problem, humanity. Introduction One of the traditional problems in moral philosophy is the nature and entity of moral truths and judgments. Do humans themselves make and construct them or are they facts and truths in the world which humans just discover? Are moral truths and values subjective or objective? Subjectivism and objectivism have been two old rivals in this question. But some philosophers have proposed a new theory between them that is called Constructivism. According to this theory, moral truths are not real and objective, but are constructed by human practical reason. In this view, an action is morally right when there is a sufficient reason to perform it. In this paper I will discuss Korsgaard’s constructivism. 1. Definition of Constructivism Constructivism is a theory about the justification of moral principles. It is the view that moral principles are the ones agents would agree with or endorse if they were to engage in a hypothetical or idealized process of rational deliberation. The differences about related criteria for this rational process and deliberation have produced several varieties of constructivism like Humean, Aristotelian, and Kantian. 2. Korsgaard’s Constructivism 1-3. Normative Question Korsgaard’s Constructivism is an answer to the main question in history of moral philosophy which she calls normative question. That is a central question about moral requirements. We see that they are inescapable in the sense that they provide reasons to act regardless of an agent’s desires and interests. So the question is: from where do they get their authority and obligatory force on us? Why do we make ourselves observe moral duties and principles? What is the origin of moral obligations? What are our reasons for justifying moral obligations?. She disagrees with the former and agrees with the latter. 3-3.proceduralism The constructivism Korsgaard embraces is a form of proceduralism according to which the rightness of answers to normative questions is grounded in the fact that these answers are yielded by principles deriving from procedures with some special status. Evaluative and normative facts are not there as abstract facts to be met with or discovered through theoretical investigation of the nature and structure of rational agency, but are constructed through our actual practical activities. “Values are constructed by a procedure, the procedure of making laws for ourselves.” For Korsgaard, the relevant procedures at the source of normativity are procedures involved with willing, and what gives them their special status is that they are practically necessary for us—formal procedures rational beings must employ simply to function as agents at all. Everything starts with the nature of the will and the procedures according to which it must operate if it is to function as a will at all, and this is how normative force is explained: “If you recognize the problem to be real, to be yours, to be one you have to solve, and the solution to be the only or the best one, then the solution is binding upon you.” According to Korsgaard, the source of normativity in moral obligations is in our humanity and moral identity. Because of self-consciousness, human beings do not do something just out of their desires; rather they ask themselves whether it is right to act on the basis of desire. Korsgaard agrees with Kant that humanity is a value in itself and says that our reasons to do something determine our identity and nature. She says: “we must therefore take ourselves to be important” and “humanity, as the source of all reasons and values, must be valued for its own sake”. Our human identity imposes unconditional obligations to us, whether we are women or men, of this or that ethnic group, of this or that religious or social group, and so on. Therefore, our human identity is the source of our moral norms and obligations. The violation of these obligations amounts to the loss of our identity. Humanity is a significant part of us. 3. Conclusion There are strong and weak points in Korsgaard theory. One of the strong points, we think, is a successful justification of moral differences in applied ethics. On the other hand, it seems that, in addition to certain objections to Korsgaard’s moral theory, it is also subject to objections to Kant’s moral theory, such as the objection that humanity and human practical identity cannot always serve as a successful criterion for the recognition of moral actions. References 1. FitzPatrick, William J. "The Practical Turn in Ethical Theory: Korsgaard’s Constructivism, Realism, and the Nature of Normativity", Ethics, Vol. 115, No. 4, pp. 651-691. 2. Lenman, James and Shemmer, Yonatan Constructivism in Practical Philosophy, Oxford University Press. 3. Nagel, Thomas "Universality and the reflective self", in the Sources of Normativity, edited by Onora O’Neill, Cambridge University Press. 4. Korsgaard, Christine M. the Sources of Normativity, edited by Onora O’Neill, Cambridge University Press. 5. Korsgaard, Christine M. Creating the Kingdom of Ends, Cambridge: Cambridge University. 6. Korsgaard, Christine M. The Constitution of Agency: Essays on Practical Reason and Moral Psychology, New York: Oxford University Press. 7. Korsgaard, Christine M. Self-Constitution, Agency, Identity, and Integrity, New York: Oxford University Press. 8. Watkins, Eric, and Fitzpatrick, William O’Neill and Korsgaard on the Construction of Normativity, The Journal of Value Inquiry 36: 349–367. (shrink)
PREMISSA No século XIX, ocorreram transformações impulsionadas pela emergência de novas fontes energéticas (água e petróleo), por novos ramos industriais e pela alteração profunda nos processos produtivos, com a introdução de novas máquinas e equipamentos. Depois de 300 anos de exploração por parte das nações europeias, iniciou -se, principalmente nas colônias latino-americanas, um processo intenso de lutas pela independência. É no século XIX, já com a consolidação do sistema capitalista na Europa, que se encontra a herança intelectual mais próxima da (...) qual surgirá a Sociologia como ciência particular. No início desse século, as ideias do Conde de Saint-Simon (1760-1825), de Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), de David Ricardo (1772-1823) e de Charles Darwin (1809-1882), entre outros, foram o elo para que Alexis de Tocqueville (1805-1859), Auguste Comte (1798-1857), Karl Marx (1818 -1883) e Herbert Spencer (1820-1903), entre outros, desenvolvessem reflexões sobre a sociedade de seu tempo. Auguste Comte e Karl Marx foram os pensadores que lançaram as bases do pensamento sociológico e de duas grandes tradições – a positivista e a socialista – que muito influenciaram o desenvolvimento da Sociologia no Brasil. 1 AUGUSTE COMTE E A TRADIÇÃO POSITIVISTA Isidore Auguste Marie François Xavier Comte nasceu em Montpellier, na França, em 19 de janeiro de 1798. Com 16 anos de idade, ingressou na Escola Politécnica de Paris, fato que teria significativa influência na orientação posterior de seu pensamento. De 1817 a 1824, foi secretário do Conde de Saint-Simon. Comte declarou que, com Saint -Simon, aprendeu muitas coisas que jamais encontraria nos livros e que, no pouco tempo em que conviveu com o conde, fez mais progressos do que faria em muitos anos, se estivesse sozinho. Toda a obra de Comte está permeada pelos acontecimentos que ocorreram após a Revolução Francesa de 1789. Ele defendeu parte dos princípios revolucionários e criticou a restauração da monarquia, preocupando-se fundamentalmente em reorganizar a sociedade, que, no seu entender, estava em ebulição e mergulhada no caos. Para Comte, a desordem e a anarquia imperavam em virtude da confusão de princípios (metafísicos e teológicos), que não se adequavam à sociedade industrial em expansão. Era, portanto, necessário superar esse estado de coisas, usando a razão como fundamento da nova sociedade. Propôs, então, a mudança da sociedade por meio da reforma intelectual plena das pessoas. De acordo com o pensador, com a modificação do pensamento humano, por meio do método científico, que ele chamava de “filosofia positiva”, haveria uma reforma das instituições. Com a proposta do estudo da sociedade por meio da análise de seus processos e estruturas, e da reforma prática das instituições, Comte criou uma nova ciência, à qual deu o nome de “física social”, passando a chamá-la posteriormente de Sociologia. A Sociologia representava, para Comte, o coroamento da evolução do conhecimento, mediante o emprego de métodos utilizados por outras ciências, que buscavam conhecer os fenômenos constantes e repetitivos da natureza: a observação, a experimentação, a comparação e a classificação. De acordo com esse pensador, a Sociologia, como as ciências naturais, deve sempre procurar a reconciliação entre os aspectos estáticos e os dinâmicos do mundo natural ou, no caso da sociedade humana, entre a ordem e o progresso. O lema da “filosofia positiva” proposta por Comte era “conhecer para prever, prever para prover”, ou seja, o conhecimento é necessário para fazer previsões e também para solucionar possíveis problemas. A influência de Comte no desenvolvimento da Sociologia foi marcante, sobretudo, na escola francesa, evidenciando-se em Émile Durkheim e seus contemporâneos e seguidores. Seu pensamento esteve presente em muitas das tentativas de criar tipologias para explicar a sociedade. Suas principais obras são: Curso de filosofia positiva (1830-1842), Discurso sobre o espírito positivo (1848), Catecismo positivista (1852) e Sistema de política positiva (1854). Para concluirmos, Comte explanava que para a superação da anarquia reinante na nova sociedade industrial, a filosofia positivista defendia a subordinação do progresso à ordem. O mesmo era contra o retorno de Luís XVIII ao trono: em sua concepção, a sociedade industrial que emergia requeria um governo fundado na razão. 2 A TRADIÇÃO SOCIALISTA: KARL MARX E FRIEDRICH ENGELS Karl Heinrich Marx nasceu em Tréveris, na antiga Prússia, hoje Alemanha, em 1818 e, em 1830, ingressou no Liceu Friedrich Wilhelm, nessa mesma cidade. Anos depois, foi cursar Direito na Universidade de Bonn, transferindo-se para Berlim em seguida. Pouco a pouco, entretanto, seus interesses migraram para a Filosofia, área na qual defendeu, em 1841, a tese de doutorado A diferença da filosofia da natureza em Demócrito e Epicuro. Sua vida universitária foi marcada pelo debate político e intelectual influenciado pelo pensamento de Ludwig Feuerbach (1804-1872) e, principalmente, pelo de Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770- 1831). Friedrich Engels (1820-1895) nasceu em Barmen (Renânia), na antiga Prússia, hoje Alemanha, filho mais velho de um rico industrial do ramo têxtil. Terminou sua formação secundária em 1837 e a partir de então sua formação intelectual foi por conta própria (autodidata), com alguns cursos universitários esparsos e de curta duração. Desde cedo começou a trabalhar nas empresas de seu pai e foi nessa condição que se deslocou para Bremen por três anos e depois foi enviado pelos pais a Manchester, na Inglaterra, onde trabalhou nas fábricas da família. Engels ficou impressionado com a miséria na qual viviam os trabalhadores das fábricas inglesas. Os dois, Marx e Engels, se encontraram em 1842, quando Marx passou a escrever para A Gazeta Renana, jornal da província de Colônia, do qual Engels era colaborador e mais tarde editor-chefe. O jornal, que criticava o poder prussiano, foi fechado em 1843, e Marx se viu desempregado. Ao perder o emprego, mudou-se para Paris, na França. Ali escreveu, em 1844, os Manuscritos econômico-filosóficos (só publicados em 1932) e, junto com F. Engels, o livro A sagrada família. Por sua vez, F. Engels, em 1844, decidiu voltar para a Alemanha, onde publicou, em 1845, A situação da classe trabalhadora na Inglaterra. Entre 1845 e 1847, Marx exilou-se em Bruxelas, na Bélgica, onde escreveu A ideologia alemã (em parceria com Friedrich Engels) e Miséria da filosofia (1847), obra na qual criticou o filósofo Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865). Em 1848, ainda na Bélgica, a parceria com Engels se solidificou ao escreverem juntos o livreto O Manifesto Comunista. Em 1848, Marx foi expulso da Bélgica e retornou a Colônia, na Alemanha (Prússia), sempre pensando na possibilidade de uma mudança estrutural em sua terra natal. Isso, entretanto, não aconteceu e Marx foi expulso da Alemanha em 1849, ano em que migrou para Londres, na Inglaterra, onde permaneceu até o fim da vida. Lá escreveu O 18 Brumário de Luís Bonaparte (1852), sua mais importante obra de reflexão sobre a vida política europeia do século XIX, desenvolveu pesquisas e concluiu seu maior trabalho: O capital: crítica da economia política. O primeiro volume dessa obra foi publicado em 1867; os outros três, em 1885, 1894 e 1905, após a morte de Marx, revisados por F. Engels. 2.1 O contexto histórico e a obra de Marx e Engels Para situar a obra de Marx e Engels, é necessário conhecer um pouco do que acontecia em meados do século XIX. Com as transformações que ocorriam no mundo ocidental, principalmente na esfera da produção industrial, houve um crescimento expressivo no número de trabalhadores industriais urbanos, com uma consequência evidente: precariedade da vida dos operários nas cidades. As condições de trabalho no interior das fábricas eram péssimas. Os empregados eram superexplorados, alimentavam-se mal e trabalhavam em ambientes insalubres. Para enfrentar essa situação e tentar modificá-la, os trabalhadores passaram a se organizar em associações e sindicatos e a promover movimentos de reivindicação. Desenvolveu-se, então, uma discussão das condições sociais, políticas e econômicas para se definirem as possibilidades de intervenção nessa realidade. Desde o início do século XIX, muitos pensadores discutiram essas questões, nas perspectivas socialista e anarquista. Na Inglaterra podem ser citados, entre outros: William Godwin (1756-1836), Thomas Spence (1750-1814), Thomas Paine (1737-1809), Robert Owen (1771-1858) e Thomas Hodgkin (1787-1866). Na França, destacaram-se Étienne Cabet (1788- 1856), Flora Tristan (1803-1844), Charles Fourier (1772-1837) e Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865). Marx e Engels levaram em conta esses pensadores, debatendo com alguns contemporâneos e criticando-os. Além disso, incorporaram a tradição da economia clássica inglesa, presente principalmente nas obras de Adam Smith e de David Ricardo. Pode-se dizer, portanto, que Marx e Engels desenvolveram seu trabalho com base na análise crítica da economia política inglesa, do socialismo utópico francês e da filosofia alemã. Esses dois autores não buscavam definir uma ciência específica para estudar a sociedade (como a Sociologia, para Auguste Comte) ou situar seu trabalho em um campo científico particular. Em alguns escritos, Marx afirmou que a História seria a ciência que mais se aproximava de suas preocupações, por abarcar as múltiplas dimensões da sociedade, a qual deveria ser analisada na totalidade, não havendo uma separação rígida entre os aspectos sociais, econômicos, políticos, ideológicos, religiosos, culturais etc. O objetivo de Marx e Engels era estudar criticamente a sociedade capitalista com base em seus princípios constitutivos e em seu desenvolvimento, visando dotar a classe trabalhadora de uma análise política da sociedade de seu tempo. Assim, a tradição socialista nascida da luta dos trabalhadores, muitos anos antes e em situações diferentes, tem como expressão intelectual o pensamento de Karl Marx e Friedrich Engels. Para entender as concepções fundamentais de Marx e Engels é necessário fazer a conexão entre as lutas da classe trabalhadora, suas aspirações e as ideias revolucionárias que estavam presentes no século XIX na Europa. Para eles, o conhecimento científico da realidade só tem sentido quando visa à transformação dessa mesma realidade. A separação entre teoria e prática não é discutida, pois a “verdade histórica” não é algo abstrato e que se define teoricamente; sua verificação está na prática. Apesar de haver algumas diferenças em seus escritos, os elementos essenciais do pensamento de Marx e Engels podem ser assim sintetizados: • historicidade das ações humanas – crítica ao idealismo alemão; • divisão social do trabalho e o surgimento das classes sociais – a luta de classes; • o fetichismo da mercadoria e o processo de alienação; • crítica à economia política e ao capitalismo; • transformação social e revolução; • utopia – sociedade comunista. A obra desses dois autores é muito vasta e não ficou vinculada estritamente aos movimentos sociais dos trabalhadores. Pouco a pouco foi introduzida nas universidades como parte do estudo em diferentes áreas do conhecimento. Estudiosos de Filosofia, Sociologia, Ciência Política, Economia, História e Geografia, entre outras áreas, foram influenciados por ela. Na Sociologia, como afirma Irving M. Zeitlin, no livro Ideología y teoría sociológica, tanto Max Weber quanto Émile Durkheim fizeram, em suas obras, um debate com as ideias de Karl Marx. Pelas análises da sociedade capitalista de seu tempo e a repercussão que tiveram em todo o mundo, principalmente no século XX, nos movimentos sociais e nas universidades, Marx e Engels são considerados autores clássicos da Sociologia. No campo dessa disciplina, porém, o pensamento deles ficou um pouco restrito, pois perdeu aquela relação entre teoria e prática (práxis), ou seja, entre a análise crítica e a prática revolucionária. Essa relação esteve presente, por exemplo, na vida e na obra dos russos Vladimir Ilitch Ulianov, conhecido como Lênin (1870-1924), e Leon D. Bronstein, conhecido como Trotsky (1879-1940), da alemã Rosa Luxemburgo (1871-1919) e do italiano Antonio Gramsci (1891- 1937), que tiveram significativa influência no movimento operário do século XX. Com base no trabalho de Marx e Engels, muitos autores desenvolveram estudos acadêmicos em vários campos do conhecimento. Podemos citar, por exemplo, Georg Lukács (1885-1971), Theodor Adorno (1903-1969), Walter Benjamin (1892-1940), Henri Lefebvre (1901-1991), Lucien Goldmanm (1913 -1970), Louis Althusser (1918 -1990), Nikos Poulantzas (1936-1979), Edward P. Thompson (1924-1993) e Eric Hobsbawm (1917 -2012). O pensamento de Marx e Engels continua, assim, presente em todo o mundo, com múltiplas tendências e variações, sempre gerando controvérsias. REFERENCIAL TEÓRICO GEMKOW, H.; PSUA, I. M. L. Marx e Engels: Vida e Obra. São Paulo: Alfa e Ômega, 1984. 232 pp. GIANOTTI, J. A. Comte. São Paulo: Abril Cultural, 1978. 318 pp. (Col. Os Pensadores) KONDER, L. Marx: vida e obra. 7ª ed. São Paulo: Paz e Terra, 2007. 154 pp. (Col. Vida e Obra). (shrink)
SOCIOLOGIA DO TRABALHO: O CONCEITO DO TRABALHO DA ANTIGUIDADE AO SÉCULO XVI -/- SOCIOLOGY OF WORK: THE CONCEPT OF WORK OF ANTIQUITY FROM TO THE XVI CENTURY -/- RESUMO -/- Ao longo da história da humanidade, o trabalho figurou-se em distintas posições na sociedade. Na Grécia antiga era um assunto pouco, ou quase nada, discutido entre os cidadãos. Pensadores renomados de tal época, como Platão e Aristóteles, deixaram a discussão do trabalho para um último plano. Após várias transformações sociais entre (...) diferentes eras e povos, o trabalho foi ganhando espaço nos debates entre os povos, como os caldeus, hebreus e romanos. O trabalho conferiu-se no escopo da discussão social. Na Idade Média, com Agostinho, Santo Aquino e outros o labor foi concebido como algo benéfico e divino. O que se via como algo “escravo” ao povo, transformou-se em necessidade e benevolência divina. -/- Palavras-chave: Conceito; Trabalho; História; Definição. -/- ABSTRACT -/- Throughout the history of mankind, work has figured itself in different positions in society. In ancient Greece it was a little matter, or almost nothing, discussed among the citizens. Renowned thinkers of such a time, like Plato and Aristotle, left the discussion of the work for a last plan. After several social transformations between different eras and peoples, work was gaining space in the debates among peoples, such as the Chaldeans, Hebrews and Romans. The work has taken place within the scope of social discussion. In the Middle Ages, with Augustine, Saint Aquinas and others the work was conceived as something beneficial and divine. What was seen as something “slave” to the people, became need and divine benevolence. -/- Keywords: Concept; Work; History; Definition. -/- BASES TEMÁTICAS DESSE TRABALHO -/- ➢ O trabalho é um conceito construído socialmente; -/- ➢ A modernidade trouxe consigo mudanças significativas quanto à valorização do trabalho; -/- ➢ A origem dos mercados de trabalho, juntamente com o surgimento do capitalismo, minimizou o trabalho como um mero emprego assalariado; -/- ➢ O trabalho, no entanto, apresenta múltiplas manifestações nas nossas sociedades. -/- 1. A VISÃO GREGA DE TRABALHO -/- Comecemos pelos gregos, uma civilização excitante que, durante muitos séculos antes de Cristo, já começava a elaborar riquíssimas reflexões sobre vários aspectos da vida humana. No entanto, surpreende aqueles de nós que já ler os primeiros filósofos gregos, como entre tantas análises rigorosas e “diálogos”, um elemento tão central na vida social dos povos, como o trabalho havia tido escassa repercussão. A explicação só faz sentido, justamente, ao analisar a valorização que esses grandes pensadores tinham acerca do nosso objeto de estudo que é o trabalho. Embora, como supracitado, os gregos não tivessem uma visão unânime sobre o trabalho, não é menos certo assinalar que para esta civilização o trabalho foi considerado um fato altamente desvalorizado. O trabalho, para eles, dado a sua vinculação com a dimensão de constrangimento e necessidades, limitava a liberdade dos indivíduos, condição indispensável para integrar o mundo da “pólis” na qualidade de cidadão. O homem livre realizava atividades absolutamente desinteressadas: a atividade intelectual (que não era considerada trabalho) fazia parte do ócio e da contemplação. O trabalho, reservado apenas aos escravos, como bem sinala Hopenhayn (1955), significava uma mera função produtiva. Portanto, o escravo passou a ser unicamente uma força de trabalho. Como tal, ele não tem personalidade e pertence ao seu mestre, como uma coisa entre muitas. Como objeto de propriedade, escapa ao pensamento antropológico que domina a filosofia sofista e socrática, porque para o cidadão grego falar de escravo não implica um sujeito pensante, senão uma coisa ou, no máximo, a força. Também escapa ao pensamento platônico, porque, como uma coisa, parece totalmente desvalorizado na construção idealista-dualista da realidade (HOPENHAYN, 1988. p. 23 – Tradução própria). -/- Três termos fundamentais que devemos recordar da tradição grega: -/- 1 – Ponos: penalidade, fadiga; -/- 2 – Banausia: trabalho mecânico, e -/- 3 – Ergon: realização. -/- Vejamos como essa noção de trabalho é construída como algo servil (ponos), ao qual uma visão positiva de lazer e contemplação foram contrastadas como uma atividade puramente humana e libertadora. As raízes do supracitado são encontradas no valor eticamente supremo da autarquia socrática. Segundo essa noção alcunhada por Sócrates (469-399 a.C.), todo aquele que trabalha está submetido tanto à matéria como aos homens para quem trabalha. Nessa medida, sua vida carece de autonomia e, portanto, de valor moral. Naturalmente, não só os escravos, mas também qualquer trabalhador dedicado a todos os tipos de tarefas manuais, foram desprezados por um pensamento helênico indubitavelmente aristocrático. Para Platão (427-347 a.C.), de origem aristocrática, descendente do último rei de Atenas e discípulo de Sócrates, a autarquia continua a ser perpetrada como um valor ético supremo e, em consonância com os interesses da aristocracia fundiária, afirmava que somente a agricultura evocava autêntica autonomia. Dessa forma, o pensamento platônico restringiu a participação política a escravos, comerciantes e artesãos. Todos eles têm em comum a dependência das condições materiais em que produzem e trocam mercadorias. O plano político estará intimamente relacionado ao econômico-trabalhista: somente quem é capaz de governar a si mesmo (e como sabemos, acontece com aqueles que não trabalham ou possuem terras), pode governar os outros. Somente a liberação total da prática mundana do trabalho abre as possibilidades de dedicar-se, como fez Platão, à contemplação (σχολή), à filosofia e às ciências, e por meio disso saber distinguir o bem do mal, o justo do injusto, o verdadeiro do falso. Quem poderia dedicar-se a tais “tarefas nobres”? Evidentemente, aqueles que não precisam fazer parte da população trabalhadora, isto é, a aristocracia. Esse sistema de governo aristocrático foi defendido, obviamente, por Platão. Em sua “A República” sinala que o governo perfeito é o aristocrático, e que a este se sucedem a timocracia (governo dos guerreiros), a oligarquia (dos ricos) e a democracia (“governo daqueles que amam o prazer, a mudança e a liberdade), que perece por seus excessos nas mãos de alguns homem audaz que se coloca à frente do povo para defender a democracia e “do tronco desses protetores do povo nasce o tirano”, dando origem à tirania.(2) Em seu diálogo “Político” podemos ler: Aqueles que possuem a si mesmos através da compra, e aqueles que podem ser chamados sem nenhuma discussão de escravos, não participam da arte real [...] E todos aqueles que são livres, se dedicam espontaneamente a atividades servis como as supracitadas, transportando e trocando produtos da agricultura e de outras artes; que nos mercados, indo de cidade em cidade por mar e terra, trocando dinheiro por outras coisas ou por dinheiro, o que chamamos de banqueiros, comerciantes, marinheiros e revendedores, poderão, por acaso, reivindicar para eles algo da ciência política? [...], mas também aqueles que estão dispostos a prestar serviços a todos por salários ou por subsídios, nunca os encontramos participantes na arte de governar [...] Como os chamaremos? Como você acabou de dizer agora: servidores, mas não governantes dos estados (PLATÃO, 1983. pp. 237-8 – adaptado). Esse estado ideal que Platão projetou em seus ensinamentos estava longe, a propósito, da democracia ateniense defendida por Péricles. De certa forma, Platão só confiava em uma elite no poder constituída por uns poucos (oligarquia) que não deveriam se render às tarefas servis da produção e circulação das riquezas. Para ele, as crianças aristocráticas deveriam ser selecionadas desde a infância, recebendo uma educação suficiente tanto em filosofia quanto nas “artes da guerra”. Aos trinta anos, eles já seriam capazes de passar por um exame donde seriam selecionados os “filósofos-reis” encarregados do governo. De fato, no entanto, suas concepções de governo nunca poderiam ser executadas com pureza; ou pela chamada “contrarrevolução aristocrática”, ou pela invasão estrangeira subsequente. Essa visão do trabalho que estamos a analisar, como bem sinala Henri Arvon (1914- 1992), conduz a uma sociedade basicamente conservadora e estancada no produtivo. (3) A ideia de liberdade, ócio e contemplação como valores superiores, propõe um desprezo pelo trabalho que, como vimos, é uma atividade puramente transformadora. Há aqueles que, mediante tal contestação, arriscam fundamentar que grande parte do subdesenvolvimento tecnológico na Grécia derive justamente a essa cultura tão peculiar em relação ao trabalho. Caso contrário, se houvesse escravos, por que avançar em conhecimentos que facilitaram o trabalho? Não nos surpreende, nesse sentido, que uma civilização capaz de criar conhecimentos espetaculares em áreas particularmente complexas como a geometria (Euclides), por outro lado, não soubesse (ou não gostaria) de avançar em conhecimentos técnicos aplicáveis ao campo econômico-trabalhista. Já vimos como a cidadania era o escopo da de alguns aristocratas da civilização helênica. Hannah Arendt (1906-1975) sinalava que os gregos distinguiam entre os escravos, os inimigos vencidos (dmôes ou douloi) que estavam encarregados do trabalho doméstico, e os demiourgoi, homens livres para se deslocarem do domínio privado para o público. Somente depois do século V, sinala Arendt, a pólis começou a classificar as ocupações de acordo com os esforços que eles exigiam. Nisso, Aristóteles (384-322 a.C.) teve que desempenhar um papel preponderante que colocou aqueles cujo “corpo está mais deformado” na faixa mais baixa. Ele não admitiria, portanto, aos estrangeiros (os escravos), nem tampouco aos banausoi, antes dos demiourgoi, trabalhadores e artesãos que deviam resignar-se ao mundo dos “oikos”. Estes, não só estavam submetidos à necessidade como eram incapazes de ser livres, mas também incapazes de governar a parte “animal” do seu ser (República, 590). Serão eles, não obstante, aqueles que permitem o florescimento da chamada democracia helênica, pois, quem senão os trabalhadores (escravos ou artesãos) poderia manter com seu esforço o ócio e a contemplação dos “homens livres”, cidadãos do mundo? Como foi supracitado, será Aristóteles quem delimitará ainda mais os direitos de cidadania. Sua cidade ideal, como em Platão, diferenciaria os governantes dos governados. O primeiro, constituído pela classe militar, estadistas, magistrados e sacerdócio. O segundo, pelos agricultores, artesãos e os camponeses. Com os comerciantes há uma certa ambivalência: embora ele considerava uma ocupação antinatural, estava disposto a admiti-los até certo ponto em sua cidade ideal, cuja base seguiria sendo a escravidão. Em sua Política, ele explana: A cidade mais perfeita não fará do trabalhador manual (artesão) um cidadão. Caso o admitir como tal, a definição de virtude cívica [...] não alcança todos os cidadãos, nem apenas os homens livres, mas só os que estão isentos de trabalhos indispensáveis à sobrevivência. Destes, os que estão a serviço de um só indivíduo, são escravos; os que servem a comunidade, são trabalhadores manuais (artesãos) ou trabalhadores não qualificados (ARISTÓTELES, 1998. p. 203). Tampouco compreenderá os agricultores como reivindicava Platão: “Tampouco deverão ser agricultores os futuros cidadãos, pois para a formação de sua virtude e para a atividade política, o ócio é necessário”. Essa prolifera discussão ocorreu em uma civilização onde começaram a surgir as primeiras mudanças produtivas derivadas do crescimento econômico feito do descobrimento do ferro, e sua posterior divisão do trabalho, onde florescem os grupos de comerciantes e a aristocracia proprietária de terras começa a dominar. Os pensadores da época, mais aliados a estes últimos, contrariavam os princípios da acumulação comercial. Em sua Política, Aristóteles aconselha os cidadãos a absterem-se de qualquer profissão mecânica e de toda especulação mercantil. O primeiro, porque limita intelectualmente, e o segundo, porque degrada o ético. Somente o ócio (scholé), para esses pensadores, permite a virtuosidade e a capacidade de julgar. A Koinonia politiké (comunidade dos homens livres) era típica daqueles que não precisavam de trabalho, relegando a população trabalhadora ao mero âmbito da reprodução material (chrematistiké), o que só era possível em um contexto de alta divisão do trabalho onde um grupo minoritário (oligarquia) vivia à custa do trabalho da maioria (muitos deles escravos). O termo “ócio” provém de “scholé”, entendido entre os gregos como tempo para si mesmo, para a contemplação (sjolé) e, portanto, para a formação (scholé = escola). Desse ponto de vista, o ócio para os gregos é um fim em si mesmo. Entre os romanos, no entanto, adquire outra conotação. Em latim octium, designa o campo contraposto ao neo-octium (negócio), ou seja, é o tempo de descanso que permite dedicar-se ao negócio. Tal visão sobre o trabalho e o ócio, respectivamente, não foi, no entanto, como supracitado no início, unanimemente desenvolvida em toda a história da civilização helênica. Os textos de Homero(4) (séculos IX e VIII a.C.) são mais reservados a respeito, mas acima de tudo, na Grécia antiga encontramos autores como Hesíodo (século VIII), que postulavam outras teses. Para o autor de “Os trabalhos e os dias”, o trabalho se constituía em um justo e necessário castigo que Zeus impôs aos homens pelo pecado de Prometeu. Note a similitude com a crença bíblica que veremos adiante. Hesíodo explana: Lembre-se sempre do meu conselho e trabalhe [...] os deuses e os homens se indignam com quem ocioso vive, semelhante em caráter aos zangões sem ferrão, que consomem o esforço das abelhas [...] O trabalho não é nenhuma desonra; desonra é não trabalhar (HESÍODO, 2012. p. 93 e 95). Também entre alguns sofistas (aqueles que vendiam sua sabedoria a quem gostaria de comprá-la), como Protágoras (século V a.C.), “o primeiro e o maior deles”(5), coloca o estudo e a arte (técnica) na mesma faixa, e Antifonte (século V a.C.) disse: “[...] e as honras e preços, e toda a espécie de encorajamento que Deus incumbiu aos homens, devem necessariamente resultar de fadiga e suor”. Como conviveu a cultura grega com essas noções tão diferentes? Tenho a ideia, juntamente com Hopenhayn, que o desprezo dos pensadores gregos pelo manual foi causado pela violência dos guerreiros e dos aristocratas de plantão, que impuseram aos seja derrotados o jugo. Do trabalho árduo e difícil. Porque a aristocracia queria trabalhar nessas condições? A própria divisão do trabalho em si possibilitou o crescimento da civilização helênica, estava gerando diferentes classes com visões distintas sobre o trabalho. Por outro lado, surgiram os camponeses pobres, os derrotados e aqueles que tinham que viver do trabalho artesanal. Essas pessoas, na maioria das vezes isoladas do mundo da “polis”, gerariam suas próprias leituras dos acontecimentos, seus próprios espaços para o desenvolvimento cultural, inclusive sua própria religião, distante daquela imposta pela visão aristocrática, olímpica, contemplativa e estética dos “homens livres”. -/- 2. A VISÃO DOS CALDEUS ACERCA DO TRABALHO -/- A leitura de outros povos e civilizações sobre este tema tem sido diferente. Entre os caldeus, por exemplo, a visão pejorativa analisada entre os gregos não é registrada. Nas escrituras sagradas da religião de Zaratustra (o Avesta), lemos: “É um santo aquele que constrói uma casa, na qual mantém o fogo, o gado, sua mulher, seus filhos, os bons párias. Aquele que faz a terra produzir trigo, que cultiva os frutos do campo, cultiva corretamente a pureza” (HOPENHAYN, 1988. p. 35). Para os caldeus, como se pode observar, o trabalho implica, de uma posição diametralmente oposta à helênica, uma contribuição na ordem econômica, mas também na espiritual. Trabalhar não é só “cultivar o trigo” (dimensão das necessidades fisiológicas), mas também “cultivar a pureza”, dimensão esta, relacionada com a satisfação das necessidades espirituais. Por que apreciamos uma diferença tão acentuada entre essas culturas? Provavelmente, os diferentes graus de desenvolvimento dos povos levaram a isso. Enquanto entre os gregos primava uma divisão do trabalho, onde alguns tinham o status de “homens livres” dedicados à contemplação e ao ócio, outros não tinham escolha a não ser trabalhar, em uma situação de domínio em relação às naturezas daqueles que o empregaram. Esse não foi o caso dos caldeus, que possuía um escasso dividido trabalho, em que a todos se correspondia uma atividade laboriosa. -/- 3. A VISÃO DOS HEBREUS SOBRE O TRABALHO -/- No meio do caminho entre os caldeus e os gregos, encontramos a avaliação do trabalho feita pelos hebreus, dessa vez, tingindo de ambivalências. Tal como ponderava Hesíodo entre os gregos, para os hebreus, o trabalho se constituía de um mal necessário; em um meio para expiar os pecados; dessa vez não de Prometeu, mas de Adão e Eva. Vamos ver, no entanto, alguns aspectos mais complexos. A primeira coisa a se notar da perspectiva hebraica (compartilhada com o cristianismo) é o que se resulta da leitura do livro de Gênesis, aquela história poética e cheia de imagens para elucidar facilmente a origem da criação. Lá se estabelece a ideia de um deus criador-trabalhador: “No princípio Deus criou o céu e a terra [...] No sétimo dia Deus já havia concluído a obra que realizara, e nesse dia descansou [...] de toda a obra que realizara na criação”.(7) Esse Deus como primeira causa (São Tomás de Aquino (1225-1274)) denota laboriosidade seu correspondente descanso, um binômio que será fundamental para compreender a evolução do direito do trabalho e do direito ao descanso semanal contemporâneo. Digamos, em segundo lugar, que o Senhor Deus providenciou o trabalho no Éden: “O Senhor Deus colocou o homem no jardim do Éden para cuidar dele e cultivá-lo”.(8) Portanto, não é certa a ideia de que o trabalho é o resultado do pecado: ao contrário, é um trabalho árduo aquele que deriva do pecado segundo a tradição hebraico-cristã. Antes, na ausência do pecado, havia uma espécie de bom trabalho. Foi o pecado original, que levou Deus a condenar Adão e Eva, e por isso a toda a humanidade, a “ganhar o pão com o suor da sua testa”. “Por isso o Senhor Deus o mandou embora do jardim do Éden para cultivar o solo do qual fora tirado”. (9) O Talmude diz: “Se o homem não encontra seu alimento como animais e pássaros, precisa ganhá-los, isso se deve ao pecado”. Essa sentença, de caráter histórico, promove a ideia de trabalho como meio para expiar o pecado original, mas também como meio para produzir; isto é, legitimando a mudança inerente a todo trabalho e, portanto, legitimando também aquela vontade transformadora que caracterizou desde sempre os povos hebreus.(10) Agora, ao contrário dos caldeus, para os hebreus da antiguidade, o trabalho nunca teve um fim ético em si mesmo, mas foi constituído apenas como um meio. Essa visão esteve sempre presente, e caracteriza muito claramente a concepção que muitos integrantes de nossas sociedades contemporâneas possuem sobre o trabalho, além da religião de cada um. -/- 4. OS ROMANOS E O TRABALHO -/- Os romanos, por sua vez, deram uma importante contribuição para o desenvolvimento do conceito de trabalho. Se bem que, a grosso modo, não houvesse grandes diferenças com o pensamento dos gregos, com quem eles tinham em comum, além disso, uma maior divisão do trabalho fruto do desenvolvimento econômico e o uso massivo de mão de obra escrava(11); a maior contribuição do ponto de vista de sua originalidade histórica estava presente na tradição jurídica que inauguraria o Império Romano. O maior impacto por meios jurídicos e não filosóficos é explicado pelo fato de que os romanos, ao contrário dos gregos, não conseguiram “inspirar” a produção de grandes pensadores sociais. Com efeito, para os romanos, como o escravo não era considerado uma pessoa, o viam-no desprovido de personalidade jurídica. Isso conduziu a negação da relação de trabalho entre a pessoa encarregada de um trabalho manual (escravo) e seu dono. Tal relação correspondia, acima de tudo, ao direito de propriedade que os juristas romanos haviam garantido quase sem limites para seus cidadãos. O problema, como aponta Hopenhayn, surgiu quando o proprietário não ocupa seu escravo, mas aluga-o para terceiros. Surge assim a figura do arrendamento de serviços, que deriva do arrendamento das coisas. Porém, como na realidade o que se alugava era a força de trabalho, a qualidade jurídica desloca-se para a atividade realizada pelo escravo. Dessa forma, a atividade do trabalhador, primeiro do escravo, posteriormente do homem livre, começa a ser tratada como uma coisa, e se converte em antecedente do arrendamento de serviços do Direito Civil moderno. Ademais, na tradição romana, o trabalho manual estava desprestigiado. Cícero (106-43 a.C.) em De Officiis, estabeleceu com fria claridade “ipsa merces est auctoramentum servitius”(12) (todo trabalho assalariado é trabalho escravo). A vida era difícil para esses trabalhadores: nos territórios sob domínio romano, Augusto (63-14 a.C.) tinha imposto um tributo à todos os homens que exerciam algum tipo de trabalho manual, além do imposto à residência, às valas e outros mais particulares como o imposto para a detenção de porcos. Certamente, aqueles que levaram a pior parte no tempo da Roma Imperial foram os escravos (servi) sob domínio e propriedade de seus donos (domini). Me seus tempos de auge, a demanda de escravos em Roma era de 500.000 ao ano. Se compararmos com os 60.000 escravos negros trazidos a América nos anos de maior tráfico, teremos uma ideia mais ou menos exata da magnitude desse triste fenômeno. -/- 5. O CRISTIANISMO E O TRABALHO -/- As mensagens do cristianismo primitivo, são inseridas logo, nesse tempo histórico, onde Roma se tornava o centro das maiores mobilizações de rebeldia da antiguidade. Isaías, nesse sentido, proclamaria que o Messias viria: “[...] a pregar boas novas aos abatidos, a vendar aos quebrantados de coração, a publicar liberdade aos cativos, e aos presos a abertura do cárcere”.(13) Jesus, efetivamente, incluiu em sua missão, mensagens de libertação aos pobres e oprimidos. Porém, ao contrário do supracitado, como bem sinala Eric Roll (1907-2005), dos antigos profetas hebreus, não o faria saudando as comunidades tribais com seu espírito de grupo; mas animado por uma mensagem mais universal e permanente, proclamando uma mudança mais completa e integral na conduta do homem em sociedade, onde os valores de justiça e amor se colocariam em um primeiro plano. Evidentemente, a mensagem do cristianismo primitivo, e mais concretamente de Cristo, distava muito dos filósofos gregos. Deixemos que Roll explique: Temos visto que as doutrinas econômicas de Platão e, em certa medida, de Aristóteles, nasciam da aversão aristocrática ao desenvolvimento do comercialismo e da democracia. Seus ataques contra os males que acarreta o afã de acumular as riquezas são reacionárias: olham para trás, e o de Cristo olha para frente, pois exige uma mudança total, mas relações humanas. Aqueles sonhavam com um estado ideal destinado a proporcionar a “boa vida” para os cidadãos livres unicamente e cujas fronteiras eram as da cidade-estado daquele tempo; Cristo pretendeu falar por todos e para todos os homens. Platão e Aristóteles haviam justificado a escravidão; os ensinamentos de Cristo sobre a fraternidade entre todos os homens e o amor universal eram incompatíveis com a ideia da escravidão, apesar das opiniões expostas depois por São Tomás de Aquino. Os filósofos gregos, interessados somente pelos cidadãos, sustentaram opiniões muito rígidas sobre a diferente dignidade das classes de trabalho, e consideravam as ocupações servis, com exceção da agricultura, como próprias apenas para os escravos. Cristo, ao dirigir-se aos trabalhadores de seu tempo, proclamou pela primeira vez a dignidade de todas as classes de trabalho, assim materiais como espirituais (1942. p. 42 – Tradução própria). Não pode escapar desse estudo, o fato de que o próprio Jesus Cristo herdou o ofício de carpinteiro de seu “Pai” José; e que escolheu seus discípulos entre os pescadores e artesãos da região. Essa visão primitiva do cristianismo, no entanto, deve ser analisada no quadro das escrituras sagradas do Antigo Testamento que compartilha com a cultura (e obviamente a religião) hebraica. Nesse sentido, o trabalho não deixa de ser um meio, descartando-se como um fim em si mesmo. Mas, agora atribuindo-lhe um novo valor, sempre em tento um meio para um fim virtuoso: o trabalho será fundamental para permitir a satisfação das necessidades de cada um, mas também seus frutos, deverão ser inseridos em uma dimensão comunitária, onde o “próximo” necessitado esperará a contribuição fraterna e solidária do cristão. O trabalho, nessa perspectiva, não só possibilita o “tomar”, mas também o “dar”. Em relação a dupla perspectiva, é onde podemos entender a crítica do cristianismo a acumulação da riqueza. Como aponta o evangelista Mateus, “acumular o tesouro no céu, onde nem a traça nem a ferrugem os consomem, e onde os ladrões não perfuram nem roubam. Onde está o seu tesouro está seu coração”. (14) Com São Paulo se incorpora um novo componente valioso: a obrigatoriedade moral do trabalho. Em sua carta aos Tessalonicenses dita claramente “ao que não trabalha que não coma”. Diz São Paulo: Vocês sabem em que forma têm que nos imitar: nós trabalhamos enquanto estivemos entre vocês, não pedimos a ninguém um pão que não teríamos ganhado, senão que, de noite e dia, trabalhamos duramente até nos cansarmos, para não ser carga para nenhum de vocês [...] Além disso, quando estávamos com vocês lhes demos está regra: se alguém não quiser trabalhar, não coma. Mas agora ouvimos que há entre vocês alguns que vivem sem nenhuma disciplina e não fazem nada, muito ocupados em meter-se em tudo. A estes lhes mandamos e lhes rogamos, por Cristo Jesus, nosso Senhor, que trabalhem tranquilos para ganhar a vida (II Tes. 3:10). Essa frase, entendida somente no contexto de uma sociedade donde não existia um conceito de desemprego tal como entendemos atualmente, é curiosamente reproduzida pelo modelo soviético em pleno século XX. Com efeito, a Constituição da União Soviética estabeleceu em seu Artigo 12: “O trabalho é, na Rússia, uma questão de dever e de honra para todo cidadão fisicamente capaz. Essa obrigação é baseada no princípio: “quem não trabalha não come”. (15)(16) Para São Paulo, o trabalho deve ser o meio para ganhar a vida. Ele quis ser exemplo e enquanto pregava continuava trabalhando, presumivelmente como tecelão de tendas. A obrigatoriedade moral se aplica na medida em que a pessoa está em condições de o fazer. Para os incapacitados a fazê-lo (idosos, crianças, deficientes, doentes, acidentados etc.) existia a obrigatoriedade do socorro segundo a máxima do amor (ágape) ao próximo. Essas sentenças morais têm hoje em dia uma importante quota de explicação para com as contemporâneas políticas sociais. -/- 6. O TRABALHO NA IDADE MÉDIA -/- A Idade Média, período que ocupa desde o crepúsculo do Império Romano do Ocidente no século V pelos bárbaros, até o século XV, com a queda de Constantinopla, evidentemente mostra um conjunto importante de escolas e pensadores que marcaram pautas importantes para discernir o valor do trabalho nas diferentes culturas. A organização econômica mais visível nestes mil anos, onde operou o trabalho, consistia em extensões grandes de latifúndios errados do Império Romano (o sistema econômico denominado feudalismo), onde (mediante a falta de escravos) recorreu-se à mão de obra camponesa para o trabalho. O sistema, implicava o arrendamento de parte dessas terras a ex-escravos ou homens livres, em troca de uma renda em dinheiro e espécies, além do cultivo das próprias terras senhoriais. Por certo, a figura do servo não distava muito da do escravo se tivermos em conta as condições de funcionamento do contrato de trabalho. O comércio também teve seu lugar no sistema feudal, o mesmo adquiriu grande importância em certas regiões ou lugares, à exemplo de Constantinopla. A atividade econômica seguia seu rumo na história, e depois dos séculos IX e X, o crescimento das forças produtivas deu lugar a uma maior acumulação por parte de componentes e artesãos e, por certo, a uma maior apropriação de excedentes por parte do Senhor feudal. Essa situação foi ativante para a construção dos primeiros Burgos ou cidades, onde o comércio e a indústria artesanal teriam um marco mais adequado para o seu desenvolvimento. Essa é a etapa do nascimento dos primeiros grêmios corporativos (17). Então para o século XII, a estrutura feudal começa a desmoronar porque a produção de determinados bens começa a ser mais eficiente em cidades e não no feudo. O dinheiro, então, passou a ganhar maior peso que a terra, o que obriga os senhores feudais a aumentar seus rendimentos. Isso leva a um empobrecimento lógico dos camponeses, o que não dura muito, porque na primeira metade do século XIV, a maior parte dos servos alcança sua liberdade. Por sua vez, nessa apertada síntese da história econômica da Idade Média, devemos assinalar que pelo século XIV, e depois das Cruzadas e o posterior desenvolvimento do comércio internacional entre os impérios arábico e bizantino, inaugura-se uma etapa pré-capitalista que durará três séculos. É lá que se levanta mais energética a voz de alguns homens da Igreja contra a tendência à exaltação da riqueza já começava a avivar-se na Europa. São Tomás de Aquino, nesse sentido, não considerará ao comércio pré-capitalista bom ou natural. No entanto, ele o julgava inevitável uma vez que era o meio ao qual o comerciante tinha que manter a sua família. Dessa forma, os lucros do comércio não era outra coisa senão o fruto do trabalho. Se tratava, então, de colocar o acento na justiça da mudança efetuada, para o qual Aquino recorre a Aristóteles, cuja análise sobre o valor de mudança é figurado no seu estudo da Justiça. Muitos padres da Igreja, desde então, pretenderam formular um conceito de “preço justo”. Nesse sentido, o Cristianismo apresenta uma evolução do seu pensamento sobre o comércio que partia de uma visão absolutamente contrária ao começo da Idade Média (Santo Agostinho (354-430), São Jerônimo (347-420) etc.), a outra mais transacionável, que acompanhou, sobretudo, o pensamento de Aquino. Algo similar ocorreu com outro dos “preceitos” da Igreja em matéria econômica: a usura. Esta era considerada pela igreja como a melhor forma de obter lucro. O mesmo evangelista Lucas (século I d.C.) foi categórico ao rejeitar essa linha de operações. A lei hebraica também fez isso, e podemos encontrar no livro do Êxodo (22,25) tal proibição a respeito. Mais atrás no tempo, há antecedentes de condenação à usura entre os hindus (Rigveda, cerca de 1500 a.C.) e budistas (século VI d.C.), além do Islã mais próximo do nosso tempo (século VI d.C.). Ao princípio da Idade Média, como testemunha Roll, a proibição somente alcançava a Igreja, já que o escasso desenvolvimento mercantil não merecia outra coisa. No final da Idade Média, no entanto, que a situação é outra; e a prática secular foi orientada no sentido de promover o empréstimo de dinheiro cobrando por isso um juro. Alarmada ante esses fatos, a Igreja condena mais uma vez a usura no Terceiro Concílio de Latrão de 1179. No mesmo escreveu e ensinou São Tomé (século I d.C.) e outros discípulos da Igreja. No entanto, as práticas econômicas foram minando a autoridade eclesial e está terminou, através de sucessivas etapas, por aceitar, em certas condições e sob certas circunstâncias, a cobrança de juros sobre a concessão de um empréstimo. Em tal sentido, um dos autores mais representativos só início da Idade Média foi Santo Agostinho. Foi este um dos pilares, em seu tempo, das noções “anticapitalistas” que foram seguidas e complementadas por homens do tamanho de São João (347-407), São Ambrósio (340-397), São Clemente (150-215), São Cipriano (200-258) entre outros. (18) Santo Agostinho valoriza o trabalho recordando em tal sentido a São Paulo, a que cita com muita frequência em seus textos. Segundo o Bispo de Hipona, todo trabalho manual é bom pelas razões dadas pelo cristianismo primitivo. Concilia, além disso, seu dualismo platônico, ao sustentar que enquanto o homem trabalha tem a alma livre, de modo que é perfeitamente compatível pensar em Deus ao mesmo tempo em que se trabalha. Essa particular sintonia entre o trabalho e a oração foi perfeitamente posta a prova pelos monges beneditinos, cujo lema “Ora Et Labora” (orar e trabalhar) é paradigmático. “Trabalha e não desesperes” dizia seu fundador, São Bento de Núrsia (480-547), de seus monastérios distribuídos em um primeiro momento a Subiaco, no início do século VI. Também corresponde a São Bento uma sentença que perdura até o dia de hoje no imaginário moral sobre o trabalho: “Otiositas inimica est animae” (a ociosidade é inimiga da alma), tal qual diz uma expressão popular castelhana: “el ocio es la madre de todos los vicios” (o ócio é a mãe de todos os vícios). Tomás de Aquino, alguns séculos depois, continua a reflexão sobre o trabalho e estabelece uma hierarquia de profissões, onde localiza o trabalho agrícola e artesanal acima do comercial. Uma quota de originalidade na história do pensamento sobre o trabalho consistiu em considerá-lo como uma obrigação somente se necessário para subsistir; ou dito de outra maneira: quem não tem necessidade de trabalhar não tem que fazê-lo. Isso sim, à falta de trabalho, devia dedicar-se à oração e contemplação divina, atividades por certo mais elevadas para o autor da Suma Teológica. Logo, considerará que Deus é a causa primária, a que tudo deve a sua existência; por derivação, o homem é causa segunda, procurando atreves do trabalho “criar” em suas dimensões humanas. “Entre todas as formas com que a criatura humana tenta realizar a semelhança divina, não há outra de relevo mais destacado que a de trabalhar, isto é, ser em o mundo causa novos efeitos”, disse o Santo. (19) Aquino, além disso, utilizando categorias platônicas, hierarquiza o trabalho, considerando o intelectual acima do manual. Chama “artes servis” a estes últimos, enquanto que o trabalho intelectual corresponde ao conjunto das “artes liberais”, dignas de maior remuneração ao fazer uso da inteligência. Esta distinção própria da Escolástica, dá lugar à divisão clássica entre as 7 artes liberais: o Trívium (gramática, retórica e dialética) e quadrivium (astronomia, geometria, aritmética e música). Outras contribuições de São Aquino têm a ver com sua posição diante do trabalho agrícola ao qual o considera como o melhor meio para assegurar a subsistência de um povo; a maior importância dada à vida contemplativa sobre a ativa, embora considerando a primeira como “laboriosa”; sua posição sobre a escravidão, que não considerava como natural, no entanto, entendê-la “útil”(20); e sua interpretação sobre o contrato de trabalho: neste, o operário não vende a si mesmo, nem seu corpo, nem sua inteligência, nem sequer sua faculdade de trabalho. Isso significa que o Direito Natural proíbe considerar o trabalho como um objeto de mudança. Propõe, em vez disso, considerar o contrato como um arrendamento de serviço. Em termos gerais, a valorização que sobre o trabalho se realiza na Idade Média, rebaixando ao trabalho manual em relação a outras tarefas, fica explícita na divisão tripartida que recorre, entre outros, Adalberão Bispo de Laon (947-1030): “Triplex Dei ergo domus est quae Creditor uma nunca oran, alii pugnat, Aliique laborant” (ternária é a casa do Senhor e não uma: aqui sobre a terra uns oram, outros lutam e outros trabalham). Não gostaria de deixar passar por alto, finalmente, entre os movimentos originados na Idade Média, a contribuição que sobre o tema do trabalho teve a ordem franciscana. Essa, contra o que muitos podem crer, é uma ordem não mendicante no sentido estrito, mas sim trabalhadora e de pobreza. São Francisco de Assis (1181/82-1226), no final do século XII, marcaria como ninguém dentro do cristianismo, uma vida ascética baseada no trabalho e na pobreza. Inclui, além disso, um elemento pela primeira vez descoberto na cultura europeia: o sentido da alegria que acompanha o trabalho. “Essa condição de 'suor de sua testa' com 'a alegria de seu coração' outorga ao trabalho uma condição diferenciada”. Avançando então na história da humanidade, entramos na época moderna, caracterizada por cinco grandes eventos: -/- 1. A decadência do poder moral da Igreja e o enfraquecimento de seu poder econômico frente ao da crescente burguesia; -/- 2. O renascimento intelectual e artístico; -/- 3. As viagens paras as índias e a descoberta da América; -/- 4. A formação e a constituição dos Estados-nação; -/- 5. As reformas religiosas de Lutero (1483-1546) e Calvino (1509-1564). -/- Nesse contexto, os séculos XV e XVI mostraram como o mercantilismo ia avançando apesar dos esforços de alguns pensadores da Igreja que eventualmente perderam o pulso diante do desenrolar dos acontecimentos. Sucessivas encíclicas papais terminaram por legitimar o interesse nos empréstimos e, por meio desta, levou-se a maior acumulação de riquezas por parte dos banqueiros. Esse foi o meio ideal para o desenvolvimento da atividade do mercador, para quem, o trabalho passou a ser considerado um meio para obter sucesso. Ao dinamizar-se a atividade econômica e mercantil, a visão humanista do trabalho começa a perder valor, realçando-se ao mesmo como um simples meio para fins de enriquecimento. Talvez a exceção a essa noção estendida entre os novos atores tenha sido a proporcionada pelo humanismo renascentista. Para Campanella (1568-1639), por exemplo, sua “Cidade solar”, não existe o divórcio entre trabalho manual e intelectual, isso quando o segundo começa a ser supervalorizado por sua ação no plano das invenções e das novas técnicas.(22) Na mesma linha se situa Thomas More (1478-1535), o autor de “Utopia”, outra reação do cristianismo às projeções que estava adquirindo o cada vez mais influente mercantilismo. Embora o trabalho não seja considerado como um mau, pelo contrário, apresenta características humanizadoras, é sugestivo comprovar como em Utopia a jornada do trabalho não supera as seis horas diárias e na Cidade solar não se devia trabalhar mais que quatro horas. Indubitavelmente, essas versões de sociedades ideais terminariam por impactar sobre maneira a constituição das Missões Jesuítas na América do Sul; e as Franciscanas na Baixa Califórnia. É o Renascimento, o lugar propício, além disso, para renovar o conceito da virtuosidade, agora traduzida na figura do empresário ou financista audacioso e empreendedor. Essa linha foi reforçada logo por Calvino, para quem os negócios são um bom serviço a Deus, e a riqueza não é mais que um fruto de uma vida dedicada ao trabalho desde uma perspectiva ética que analisarei com Weber mais tarde, mas que confere ao trabalho a particularidade de ser um caminho para o sucesso. Esse puritanismo impulsionou sobremaneira a versão do “homo economicus” que mais tarde, em pleno auge do capitalismo pós-industrial, ao qual, segundo Daniel Bell (1919-2011), fora substituído pelos valores hedonistas. -/- REFERENCIAL TEÓRICO AGOSTINHO. Cidade de Deus: contra os pagãos. Trad. O. P. Leme. 2ª ed. Bragança Paulista: Editora Universitária, 2008. (Col. Pensamento humano). _____________. O livre-arbítrio. Trad. N. A. Oliveira. 1ª ed. São Paulo: Paulus, 1995. AQUINO, T. de. Suma Teológica. 2ª ed. São Paulo: Loyola, 2001. ARENDT, H. A condição humana. Trad. Roberto Raposo. Posfácio de Celso Lafer. 10ª ed. Rio de Janeiro: Forense Universitária, 2007. ARISTÓTELES. Política. Trad. A. C. Amaral e Carlos Gomes. 1ª ed. Lisboa: Vega, 1998. ARVON, H. A filosofia do trabalho. Trad. João Carlos Cunha. 1ª ed. Lisboa: Socicultur, 1961. AUGUSTI, J. C. W. Corpus Librorum symbolicorum. 1ª ed. Elberfeldi, 1827. BAVA, A. C. Introdução a sociologia do trabalho. 1ª ed. São Paulo: Ática, 1990. BÍBLIA SAGRADA. Trad. J. F. Almeida. Rio de Janeiro: King Cross, 2008. BOMENY, H. et al. Tempos modernos, tempos de sociologia. 2ª ed. São Paulo: Editora do Brasil, 2013. CAMUS, A. O mito de Sísifo. In: FALABRETTI, E.; OLIVEIRA, J. Filosofia: o livro das perguntas. 1ª ed. Curitiba: IESDE, 2011. ELDERS, L. J. O Pensamento de Santo Tomás de Aquino sobre o Trabalho. Trad. D. N. Pêcego. Aquinat, n° 9, (2009), 2-12. ISBN 1808-5733. FOSSIER, R. O trabalho na Idade Média. Trad. Marcelo Barreiro. 1ª ed. Petrópolis: Vozes, 2019. FRIEDMANN, G.; NAVILLE, P. Tratado de Sociologia do Trabalho. 1ª ed. São Paulo: Cultrix, 1973. HERZOG, J. S. Historia del pensamiento económico-social: de la antigüedad al siglo XVI. 4ª ed. México: FCE, 1939. HOPENHAYN, M. El Trabajo, itinerario de um concepto. 1ª ed. Santiago: PET, 1988. _________________. Repensar el trabajo – Historia, profusión y perspectivas de un concepto. 1ª ed. Buenos Aires: Norma, 2001. LUDWIG, E. Stalin. 1ª ed. Rio de Janeiro: Calvino, 1943. MACHADO, I. J. de R.; AMORIM, H. J. D.; BARROS, C. R. de. Sociologia hoje. 1ª ed. São Paulo: Ática, 2013. MERCURE, D.; SPURK, J. (Orgs.). O Trabalho na história do pensamento Ocidental. Petrópolis: Vozes, 2005. NOGUERA, J. A. El concepto de trabajo y la teoría social crítica. Barcelona: Papers, 2002. O'CONNOR, D. J. Historia crítica de la filosofía occidental. Tomo I – La filosofía en la antigüidad. 1ª ed. Buenos Aires: Paidós, 1967. OLIVEIRA, P. S. de. Introdução a sociologia. 24ª ed. São Paulo: Ática, 2001. PLATÃO. A República. 2ª ed. São Paulo: Martin Claret, 2000. (Col. A obra-prima de cada autor). _______. Político. Trad. J. C. de Souza, J. Paleikat e J. C. Costa. 2ª ed. São Paulo: Abril Cultural, 1983. (Col. Os Pensadores). ROLL, E. Historia de las doctrinas económicas. 1ª ed. México: FCE, 1942. SIMÓN, Y. R. Work, society and culture. 1ª ed. Nova Iorque: Fordham University Press, 1971. SILVA, A. et al. Sociologia em movimento. 2ª ed. São Paulo: Moderna, 2016. THE ZONDERVAN CORPORATION (Ed.). A História – a bíblia contada como uma só história do começo ao fim. Trad. Fabiano Morais. 1ª ed. Rio de Janeiro: Sextante, 2012. (shrink)
Advocates of dynamic systems have suggested that higher mental processes are based on continuous representations. In order to evaluate this claim, we first define the concept of representation, and rigorously distinguish between discrete representations and continuous representations. We also explore two important bases of representational content. Then, we present seven arguments that discrete representations are necessary for any system that must discriminate between two or more states. It follows that higher mental processes require discrete representations. We also argue that discrete (...) representations are more influenced by conceptual role than continuous representations. We end by arguing that the presence of discrete representations in cognitive systems entails that computationalism (i.e., the view that the mind is a computational device) is true, and that cognitive science should embrace representational pluralism. (shrink)
Consider the following three claims. (i) There are no truths of the form ‘p and ~p’. (ii) No one holds a belief of the form ‘p and ~p’. (iii) No one holds any pairs of beliefs of the form {p, ~p}. Irad Kimhi has recently argued, in effect, that each of these claims holds and holds with metaphysical necessity. Furthermore, he maintains that they are ultimately not distinct claims at all, but the same claim formulated in different ways. I find (...) his argument suggestive, if not entirely transparent. I do think there is at least an important kernel of truth even in (iii), and that (i) ultimately explains what’s right about the other two. Consciousness of an impossibility makes belief in the obtaining of the corresponding state of affairs an impossibility. Interestingly, an appreciation of this fact brings into view a novel conception of inference, according to which it consists in the consciousness of necessity. This essay outlines and defends this position. A central element of the defense is that it reveals how reasoners satisfy what Paul Boghossian calls the Taking Condition and do so without engendering regress. (shrink)
At some point in the future – perhaps within the next few decades – it will be possible for foetuses to develop completely outside the womb. Ectogenesis, as this technology is called, raises substantial issues for the abortion debate. One such issue is that it will become possible for a woman to have an abortion, in the sense of having the foetus removed from her body, but for the foetus to be kept alive. We argue that while there is a (...) right to an abortion, there are reasons to doubt that there is a right to the death of the foetus. Our strategy in this essay is to consider and reject three arguments in favour of this latter right. The first claims that women have a right not to be biological mothers, the second that women have a right to genetic privacy, and the third that a foetus is one's property. Furthermore, we argue that it follows from rejecting the third claim that genetic parents also lack a right to the destruction of cryopreserved embryos used for in vitro fertilization. The conclusion that a woman possesses no right to the death of the foetus builds upon the claims that other pro-choice advocates, such as Judith Jarvis Thomson, have made. (shrink)
We argue that honesty in assertion requires non-empirical knowledge that what one asserts is what one believes. Our argument proceeds from the thought that to assert honestly, one must follow and not merely conform to the norm ‘Assert that p only if you believe that p’. Furthermore, careful consideration of cases shows that the sort of doxastic self-knowledge required for following this norm cannot be acquired on the basis of observation, inference, or any other form of detection of one’s own (...) doxastic states. It is, as we put it, transparent rather than empirical self-knowledge. (shrink)
According to one interpretation of Aristotle’s famous thesis, to say that action is the conclusion of practical reasoning is to say that action is itself a judgment about what to do. A central motivation for the thesis is that it suggests a path for understanding the non-observational character of practical knowledge. If actions are judgments, then whatever explains an agent’s knowledge of the relevant judgment can explain her knowledge of the action. I call the approach to action that accepts Aristotle’s (...) thesis so understood Normativism. There are many reasons to doubt Normativism. My aim in this paper is to defend Normativism from a pair of arguments that purport to show that a normative judgment could not constitute an event in material reality and also the knowledge of such a happening. Both highlight a putative mismatch between the natures of, on the one hand, an agent’s knowledge of her normative judgment and, on the other, her knowledge of her own action. According to these objections, knowledge of action includes (a) perceptual knowledge and (b) knowledge of what one has already done. But knowledge of a normative judgment includes neither. Hence knowledge of action cannot simply be knowledge of a normative judgment. (shrink)
In this review of Eric Schwitzgebel's "Perplexities of Consciousness", we discuss the book's arguments in light of the role of attention in introspection.
Most agree that believing a proposition normally or ideally results in believing that one believes it, at least if one considers the question of whether one believes it. I defend a much stronger thesis. It is impossible to believe without knowledge of one's belief. I argue, roughly, as follows. Believing that p entails that one is able to honestly assert that p. But anyone who is able to honestly assert that p is also able to just say – i.e., authoritatively, (...) yet not on the basis of evidence – that she believes that p. And anyone who is able to just say that she believes that p is able to act in light of the fact that she holds that belief. This ability to act, in turn, constitutes knowledge of the psychological fact. However, without a broader theory of belief to help us make sense of this result, this conclusion will be hard to accept. Why should being in a particular mental state by itself necessitate an awareness of being in that state? I sketch a theory that helps to answer this question: believing is a matter of viewing a proposition as what one ought to believe. I show how this theory explains the thesis that to believe is to know that you believe. (shrink)
Based on three recently published books on climate justice, this article reviews the field of climate ethics in light of developments of international climate politics. The central problem addressed is how idealised normative theories can be relevant to the political process of negotiating a just distribution of the costs and benefits of mitigating climate change. I distinguish three possible responses, that is, three kinds of non-ideal theories of climate justice: focused on (1) the injustice of some agents not doing their (...) part; (2) the policy process and aiming to be realistic; and (3) grievances related to the transition to a clean-energy economy. The methodological discussion underpinning each response is innovative and should be of interest more generally, even though it is still underdeveloped. The practical upshot, however, is unclear: even non-ideal climate justice may be too disconnected from the fast-moving and messy climate circus. (shrink)
Unconscious logical inference seems to rely on the syntactic structures of mental representations (Quilty-Dunn & Mandelbaum 2018). Other transitions, such as transitions using iconic representations and associative transitions, are harder to assimilate to syntax-based theories. Here we tackle these difficulties head on in the interest of a fuller taxonomy of mental transitions. Along the way we discuss how icons can be compositional without having constituent structure, and expand and defend the “symmetry condition” on Associationism (the idea that associative links and (...) transitions are perfectly symmetric). In the end, we show how a BIT (“bare inferential transition”) theory can cohabitate with these other non-inferential mental transitions. (shrink)
Aristotle's treatment of the choice between the political and contemplative lives (in EN I 5 and X 7-8) can seem awkward. To offer one explanation of this, I argue that when he invokes self-sufficience (autarkeia) as a criterion for this choice, he appeals to two different and incompatible specifications of "lacking nothing." On one specification, suitable to a human being living as a political animal and thus seeking to realize his end as an engaged citizen of a polis, a person (...) lacks nothing by possessing a wide range of goods that directly require other people. On the other, more suitable to a god or a beast, a person lacks nothing by having no need of goods that directly require other people. The ambiguity of this criterion renders the choice between the political and contemplative lives difficult. (shrink)
This paper argues for a noncognitiveist computationalism in the philosophy of mind. It further argues that both humans and computers have intentionality, that is, their mental states are semantical -- they are about things in their worlds.
Two prominent metaphors in Greek and Roman political philosophy are surveyed here, with a view to determining their possible meanings and the plausibility of the claims advanced by those possible meanings.
The idea that there is a “Number Sense” (Dehaene, 1997) or “Core Knowledge” of number ensconced in a modular processing system (Carey, 2009) has gained popularity as the study of numerical cognition has matured. However, these claims are generally made with little, if any, detailed examination of which modular properties are instantiated in numerical processing. In this article, I aim to rectify this situation by detailing the modular properties on display in numerical cognitive processing. In the process, I review literature (...) from across the cognitive sciences and describe how the evidence reported in these works supports the hypothesis that numerical cognitive processing is modular. I outline the properties that would suffice for deeming a certain processing system a modular processing system. Subsequently, I use behavioral, neuropsychological, philosophical, and anthropological evidence to show that the number module is domain specific, informationally encapsulated, neurally localizable, subject to specific pathological breakdowns, mandatory, fast, and inaccessible at the person level; in other words, I use the evidence to demonstrate that some of our numerical capacity is housed in modular casing. (shrink)
There is a prevalent notion among cognitive scientists and philosophers of mind that computers are merely formal symbol manipulators, performing the actions they do solely on the basis of the syntactic properties of the symbols they manipulate. This view of computers has allowed some philosophers to divorce semantics from computational explanations. Semantic content, then, becomes something one adds to computational explanations to get psychological explanations. Other philosophers, such as Stephen Stich, have taken a stronger view, advocating doing away with semantics (...) entirely. This paper argues that a correct account of computation requires us to attribute content to computational processes in order to explain which functions are being computed. This entails that computational psychology must countenance mental representations. Since anti-semantic positions are incompatible with computational psychology thus construed, they ought to be rejected. Lastly, I argue that in an important sense, computers are not formal symbol manipulators. (shrink)
Create an account to enable off-campus access through your institution's proxy server.
Monitor this page
Be alerted of all new items appearing on this page. Choose how you want to monitor it:
Email
RSS feed
About us
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.