In the second half of the eleventh century, monastic culture found the theoretical support for the project of ecclesiastical reform in which it participates in the ratio fidei, in the enhancement of the sciences and in the refinement of argumentative techniques, with which to adapt the behaviour of Christians to the Truth of the Mysteries and to the reality of the sacraments. The reform project that supports the need of the institutional Church to restore the powers and moral credit lost (...) in the last two centuries conflicts in several places with a more radical and universalistic conception of the Church as the people of God. And the stakes of this conflict must be sought not in a theoretical aspect but in the defence or downsizing of the Church’s magisterial function. In this context, Pier Damiani’s participation in the debate on Judaism manifests at least three general aspects, in addition to a constructive attitude on the relationship with cultural otherness. In the first place he confirms the attitude of monastic culture to the theological use of the arts; secondly, he explicitly identifies an ancillary role for reason with respect to faith; finally, he implicitly clarifies the ideological nature of the internal oppositions of the reformer movement. (shrink)

Nonostante la pervasività della nozione di servizio e le recenti proposte per una Scienza dei Servizi unificata, esistono ancora parecchie inconsistenze tra le varie definizioni di servizio in uso nelle diverse discipline (e spesso anche all'interno della stessa disciplina). In particolare, a dispetto del fatto che l'obiettivo generale di questa scienza dovrebbe essere di permettere a persone e calcolatori di interagire agevolmente con i servizi nella vita di tutti i giorni, molti approcci alla modellazione dei servizi in informatica (...) (specialmente quelli centrati sui servizi web) sembrano focalizzarsi principalmente sugli aspetti connessi al flusso dati, per cui i servizi sono considerati come scatole nere che trasformano un ingresso in un’uscita, e che interoperano tra loro secondo modalità predefinite. Questo modello a scatola nera ha sicuramente i suoi vantaggi ma, stando a quanto dicono Petrie e Bussler, sembra funzionare bene sono all'interno di contesti omogenei, i cosiddetti parchi di servizi, dove l'interoperabilità è tecnicamente possibile solo perché i contenuti e le modalità di erogazione di ogni servizio sono predefiniti e condivisi da tutti i soggetti coinvolti. (shrink)

Tra i numerosi autori attivi nel campo delle scienze naturali che Friedrich Nietzsche ebbe modo di conoscere nel corso della propria vita, Ernst Mach rappresenta certamente un caso significativo. La sua presenza all'interno degli scritti del filosofo è pressoché nulla, ma la comunanza dei temi trattati e la particolare affinità delle prospettive adottate in materia di teoria della conoscenza invitano ad avvicinare questi due autori e a ipotizzare un qualche tipo di influsso diretto tra loro. Ciononostante, fino ad oggi non (...) era mai stato svolto uno studio critico e completo che esaminasse e discutesse tale relazione. Muovendo dai contenuti di una delle principali opere di Mach, i "Beiträge zur Analyse der Empfindungen" (1886) questo volume delinea un quadro esegetico che fa di Mach non tanto un referente diretto, quanto piuttosto il segnale di una prospettiva di ricerca che in qualche modo stimolò l'interesse di Nietzsche e che per molti aspetti egli mostra di condividere. (shrink)

Ernst Mach (1838-1916) è stato una figura di riferimento per la cultura scientifica e filosofica tardo-ottocentesca e dei primi decenni del Novecento. Le sue ricerche in fisica e psicologia, così come il lavoro epistemologico che emerge dalle pagine di opere quali La meccanica nel suo sviluppo storico-critico e Conoscenza ed errore, hanno influito notevolmente su molti autori a lui contemporanei. In questi testi, Mach delinea una concezione antimetafisica del pensiero scientifico e una concezione biologico-evolutiva della conoscenza umana che si ritrovano (...) elaborate in vario modo nella teoria della relatività di A. Einstein, nell’epistemologia evoluzionistica di K. Popper e D. Campbell, nel pragmatismo di W. James e, più in generale, nelle idee che animarono il primo Circolo di Vienna. I saggi raccolti nel presente volume si propongono di commemorarne la figura e l’opera, guardando a Mach come figura di confine tra prospettive di indagine che la storia della filosofia dell’ultimo secolo ha spesso visto contrapposte. (shrink)

La storia di un’idea che ha attraversato i secoli, dal mondo pagano e poi cristiano fino alle soglie dell’età contemporanea, passando per il lungo millennio medievale: l’intelligenza del diavolo, che si manifesta nella preveggenza e in capacità cognitive fuori dal comune. Ma qual è la natura di questo potere? Com’è possibile che Lucifero, principe degli angeli e sommamente sapiente, abbia peccato? E ciò significa che l’intelligenza è intrinsecamente demoniaca? Conoscenza e bontà possono convivere, e si può essere al contempo intelligenti (...) e malvagi, o addirittura malvagi perché intelligenti? Tutti interrogativi che si raccolgono attorno alla figura teologica del diavolo e al suo “scandaloso” potere cognitivo. Una questione che si muove tra filosofia, teologia, letteratura, scienza e mito, tessendo le fila di una storia intellettuale che vede spesso come protagonisti autori e testi poco noti, ma capaci di raccogliere il testimone di auctoritas come Agostino d’Ippona e Anselmo d’Aosta, Dante e Tommaso d’Aquino, Cartesio e Voltaire. (shrink)

I argue that the difference between the 17th century new moral science and Scholastic Natural Law Theory derived primarily from the skeptical challenge the former had to face. Pufendorf's project of a 'scientia practica universalis' was the paramount expression of an anti-skeptical moral science, a «science» both explanatory and normative, but also anti-dogmatic in so far as it tried to base its laws on those basic phenomena of human life that supposedly were outside the scope of skeptical doubt. Of the (...) Scholastic legacy to the new moral science, a dichotomy between an «intellettualistic» and a «voluntaristic» view of natural law (or between lex immanens and lex imposita). Voluntarism lays at the root both of theological views such as those of Calvinism and of political views such as those of Hobbes and Locke. A need to counterbalance undesirable implications of estreme voluntarism may account for much of 17th and 18th centuries developments in ethics and politics. Scottish natural jurisprudence, an expression of such quest for a third way between scepticism and extreme voluntarism, is less secular and more empirical than received wisdom admits of. One of its side-effects, namely a systematic, self-contained, and empirical economic theory, results from the search for a normative theory of social life on an empirical basis. The main tool for building such a theory, namely a view of societal laws as embedded in trans-individual mechanisms, derives from the voluntarist view of natural law as «imposed» law. Subsequent discussions of social issues based on the opposition of economic and ethical reasons originated partly from gross misreading of the Scottish natural jurisprudential framework for economic theory. (shrink)

The paper shows how logical empiricism aims at a modernization of philosophy.

The paper - originally a lecture in the "40th Anniversary Lecture Series 2001-2002" of the University of Pittsburgh (attached to the Italian text)- gives a survey of the development of philosophy of science in Germany and of the role tthe Pittsburgh Center for Philosophy of Science plays in this development.

Twenty years ago I put a sign on the door to my office —and it’s still there— with the sentence of Peirce that I have used in my title: "The life of science is in the desire to learn" (CP 1.235, c.1902). I learned this quote from the late professor of logic at MIT, George Boolos. Like him, I put it on my door to invite students to come in to inquire, to ask questions, since their questions are not just (...) the life of science, but also the sparks that inflame my passion for teaching. Those —professors and students— who desire to learn are the real agents, the main characters, of philosophical development. Philosophy should not be understood and taught as the transmission of old solutions to outdated problems, but as a way of life devoted to learning the truth wherever we might find it. My exposition will be divided into four sections: 1) A brief presentation of Peirce, focusing on his work as a professional scientist and a scientific philosopher; 2) Peirce considered as an educational philosopher; 3) Some practical suggestions I have drawn from Peirce's ideas and from my experience teaching philosophy today; and finally, 4) A brief conclusion. (shrink)

Nonostante la pervasività della nozione di servizio e le recenti proposte per una Scienza dei Servizi unificata, esistono ancora parecchie inconsistenze tra le varie definizioni di servizio in uso nelle diverse discipline (e spesso anche all'interno della stessa disciplina). In particolare, a dispetto del fatto che l'obiettivo generale di questa scienza dovrebbe essere di permettere a persone e calcolatori di interagire agevolmente con i servizi nella vita di tutti i giorni, molti approcci alla modellazione dei servizi in informatica (...) (specialmente quelli centrati sui servizi web) sembrano focalizzarsi principalmente sugli aspetti connessi al flusso dati, per cui i servizi sono considerati come scatole nere che trasformano un ingresso in un’uscita, e che interoperano tra loro secondo modalità predefinite. Questo modello a scatola nera ha sicuramente i suoi vantaggi ma, stando a quanto dicono Petrie e Bussler, sembra funzionare bene sono all'interno di contesti omogenei, i cosiddetti parchi di servizi, dove l'interoperabilità è tecnicamente possibile solo perché i contenuti e le modalità di erogazione di ogni servizio sono predefiniti e condivisi da tutti i soggetti coinvolti. (shrink)

In "La science et l’hypothèse" Henri Poincaré scrive: «Compito dello scienziato è ordinare; si fa la scienza con i fatti, come si fa una casa con le pietre; ma un cumulo di fatti non è una scienza, proprio come un mucchio di pietre non è una casa» . Oltre a richiamare qualcosa che a molti potrebbe persino apparire ovvio – cioè che la scienza non possa in alcun modo ridursi ad un mero agglomerato di fatti che il (...) ricercatore registra in ambito osservativo, ma richieda piuttosto un attento processo di elaborazione razionale sia in fase preventiva rispetto al contesto dell’esperienza, sia in fase di valutazione dei dati sperimentali raccolti – questa affermazione ha il merito di ricordarci qualcosa che spesso viene passato sotto silenzio, vale a dire il fatto che durante il nostro tentativo di comprendere il mondo si dia alla conoscenza una materia, un complesso di "oggetti", tale da risultare determinante nella costruzione e nella formulazione delle nostre teorie. Se questo è vero, si può quindi parlare di una materia, e di una forma da essa distinta, della conoscenza scientifica, sebbene con alcune precisazioni. Nel contributo si preciserà questa distinzione facendo riferimento alle assiomatizzazioni di alcune discipline scientifiche condotte nella prima metà del secolo scorso. (shrink)

«Questo è il vero fenomenalismo e prospettivismo, come lo intendo io», scrive Nietzsche in FW 354, chiudendo una lunga riflessione sul tema della coscienza e del bisogno di comunicazione dell’uomo. Mantenendo sullo sfondo le questioni più strettamente legate alla dimensione psicologica, vorrei partire da questa dichiarazione per considerare alcuni aspetti della teoria della conoscenza di Nietzsche ed intervenire in una nuova determinazione del suo carattere prospettico. In particolare, vorrei soffermarmi sul tema del gregge umano e della specie come reale soggetto (...) della visione prospettica, per poi discutere il riferimento al fenomenalismo rintracciabile in alcuni appunti dedicati ad una declinazione del Wille zur Macht come conoscenza. (shrink)

The book covers scientific and philosophical topics by bringing them closer to literature. Some topics are scientific explanation, the concept of cause, rational argumentation, pseudoscience, language, ethics, philosophy of mind, posthumanism, and democracy. Summary Prefazione di Severino Saccardi. Introduzione. Capitolo 1: Le scrivanie di Eddington. 1.1. Il vecchio Qfwfq (I. Calvino. Le cosmicomiche). 1.2. L’assassino invisibile (L.F. Celine, Il dottor Semmelweis). 1.3. Gli gnommeri di Ingravallo (C.E. Gadda, Quer pasticciaccio brutto de via Merulana). 1.4. I sergenti di Napoleone (L. Tolstoj, (...) Guerra e pace). 1.5. Tex e il Coyote nero (G. Bonelli, Il Coyote nero). 1.6. “Elementare Watson!” (A.C. Doyle, Il segno dei quattro). Capitolo 2. Non saranno mai delusi. 2.1. L’albero di Natale. (V. Perrin, Cambiare l’acqua ai fiori). 2.2. Il dagherrotipo di Buendia. (G.G. Marquez, Cent’anni di solitudine). 2.3. Don Ferrante e la peste. (A. Manzoni, I promessi sposi). Capitolo 3. Capitolo puffo. 3.1. L’Accademia di Lagado. (J. Swift, I viaggi di Gulliver). 3.2. Bruto è uomo d’onore. (W. Shakespeare, Giulio Cesare). 3.3. Le oche mute. (G. Orwell, 1984). Capitolo 4. “Quarantadue!” 4.1. Lo zio N’Ba N’Ga. (I. Calvino, Le cosmicomiche). 4.2. La mosca cocchiera. (J. de La Fontaine, Favole). 4.3. Il fiore del dr. Dek. (E. Salgari, Le meraviglie del Duemila). Capitolo 5. L’ultimo uomo. 5.1. La pernice accusatrice. (Cyrano de Bergerac, Gli stati e gli imperi del Sole). 5.2. Pallino in via Mjasnickaja. (M.A. Bulgakov, Cuore di cane). Capitolo 6. Scenari perturbanti. 6.1. Dissipatio. (G. Morselli, Dissipatio H.G.). 6.2. Un mammifero meccanizzato. (S. Butler, Erewhon). 6.3. Mlle Olimpia. (E.T.A. Hoffmann, Racconti notturni). Capitolo 7. La gente perbene. 7.1. La balena bianca. (H. Melville, Moby Dick). 7.2. Betsabea Everdeene. (T. Hardy, Via dalla pazza folla). 7.3. Un’idea francese. (C. McCarthy, Cavalli selvaggi). 7.4. Le montagne del Montana. (D. Delillo, Rumore bianco). (shrink)

Ludovico Geymonat was the most important philosopher of science in 20th-century Italy, but he also engaged in the Liberation War and in political activity. Here the first part of his career, when his activity was mostly based in Turin, is aketched, and an overall balance is suggested.

This work is about the philosophical aspects of Giovanni Urbani‟s thought, that is those reflections which constantly refer to Martin Heidegger‟s philosophy. The interest in these theoretical aspects doesn‟t stem from the necessity to determine whether Urbani has correctly understood the heideggerian lectio, but rather from a necessity of thought; the necessity to explain, in an originary way, how that particular kind of knowledge that develops through the experience of conservation is able to enrich and make speculative activity more fruitful. (...) Urbani‟s research, indeed, seems to find answers where the philosopher‟s thought stops, drifting toward mysticism. Thus the present work underlines the peculiar and original way Urbani understands Heidegger‟s lesson, starting just from the point where the theoretical aspects of their reflections start to diverge, and the idea that the conditions to build a new man and a new model of rationality are to be found within science substitutes the heideggerian waiting for the new coming of the Sacred, which is to happen in poetry: the knowledge and experience of conservation become the testing ground of this research, to which the duty to produce an «advance in civilization» has been entrusted. (shrink)

On the verge of the 1917 October revolution, Lenin reads and elaborates on the Hegel's Science of Logic, as if he were attempting to outline, from it, specific effects. Theoretical effects, because human activity is never uncoupled from the logic objective, through which the real matter unfolds and to whom each individual indissolubly belongs. Practical effects, because if Hegelian philosophy is good for the Church, for the bourgeoisie, for the capital, by changing the order of some of its factors it (...) may as well turn out good for guiding the practical-cognitive development of an urgent proletarian revolution. (shrink)

All’interno dell’essere umano si situa, forse, una delle facoltà più peculiari, sulla quale sono stati costruiti interi sistemi morali e giuridici: la libertà. La relazione si propone di cogliere il libero arbitrio come spazio liminale dal quale emerge in modo singolare l’inscindibile rapporto tra le cosiddette scienze dure e la filosofia, che sin dai suoi albori si è occupata di questo argomento. Si analizzeranno in particolare le ricadute che hanno avuto sulla riflessione del libero agire umano le scoperte della fisica (...) classica prima e il notevole cambio di prospettiva fornito dalla meccanica quantistica dopo. Fine ultimo del contributo è quello di individuare un approccio sintetico alla questione del libero arbitrio. (shrink)

Discussione a partire dal libro di M. NICHTERLEIN e J. R. MORSS, Deleuze e la psicologia, a cura di Pietro Barbetta ed Enrico Valtellina, Raffaello Cortina, Milano 2017.

Nell’ambito della filosofia della scienza, il dibattito tra realismo scientifico e antirealismo scientifico ricopre un ruolo di straordinaria importanza. In questo ambito, le posizioni filosofiche elaborate non sono poche. The Instrument of Science di Darrell P. Rowbottom presenta e difende una nuova variante della celebre posizione nota come strumentalismo, di chiaro orientamento antirealista. Questa nuova proposta viene denominata strumentalismo cognitivo (cognitive instrumentalism). Nello specifico, gli obbiettivi dell’autore sono due: definire in modo preciso lo strumentalismo cognitivo, chiarendone le tesi costituenti, (...) e mostrare che questa visione è almeno tanto plausibile quanto lo sono le più accreditate teorie realiste della scienza. (shrink)

Saggio sulla "Scienza Nuova": la critica di Giambattista Vico al logos della modernità e il recupero dei cicli dell'infinito.

This essay derives its focus on poetry from the subtitle of Die Fröhliche Wissenschaft: “la gaya scienza.” Nietzsche appropriated this phrase from the phrase “gai saber” used by the Provençal knight-poets (or troubadours) of the eleventh through thirteenth centuries — the first lyric poets of the European languages — to designate their Ars Poetica or “art of poetry.” I will begin with an exploration of Nietzsche’s treatment of poets and poetry as a subject matter, closely analyzing his six aphorisms (...) which deal explicitly with poets and poetry. Having considered The Gay Science as a text about poetry, I will then briefly explore three further ways in which The Gay Science can be thought of as itself a kind of poetry. The result of these analyses is an understanding of Nietzsche’s own understanding of philosophy (and of the best way to live) as also a form of poetry. (shrink)

Le controversie nosologiche in psichiatria siano orientate da ragioni sia epistemiche che non epistemiche, da questioni di evidenza ma anche di etica e sociologia della scienza, data la presenza di vari programmi di ricerca, di metodologie e anche di agenti differenti che si focalizzano sul problema del disturbo mentale. I due casi qui brevemente considerati, quello della Disposofobia e quello del Disturbo di personalità narcisistica mostrano, assieme al ruolo dell’evidenza empirica, da un lato il peso delle ragioni etiche dei (...) gruppi di pazienti e di quelle culturali della società allargata, dall’altro le dinamiche del consenso tra esperti. Che i disturbi mentali siano o non siano generi naturali, la loro classificazione è un processo razionale complesso che comprende norme e deviazioni dalle norme di diverso tipo. (shrink)

Nella sua straordinaria opera scientifica, Franco Selleri si è sempre opposto alla rinuncia alla comprensione della struttura della realtà e della natura degli oggetti fisici, che egli considera come l’elemento caratterizzante delle principali teorie della fisica del Novecento e che è stata stigmatizzata da Karl Popper come tesi della “fine della strada in fisica”. Sin dalla fine degli anni ’60, egli ha sviluppato quella riflessione critica nei confronti delle teorie fondamentali della fisica moderna, in particolar modo della teoria delle particelle (...) elementari e della meccanica quantistica, e in un secondo tempo delle teorie relativistiche, che contraddistingue il suo programma di ricerca. Nel corso della sua intensa e infaticabile attività scientifica, Selleri è entrato in proficuo contatto con molti grandi fisici e filosofi della scienza, instaurando un intenso dialogo critico con Louis de Broglie, John Bell e Karl Popper. Le sue originali e non convenzionali ricerche lo hanno portato a risultati significativi non solo nell’ambito dei fondamenti della fisica, ma anche della storia e della filosofia della fisica. Per questo abbiamo voluto dedicare un numero speciale di Isonomia al nostro impareggiabile amico e collega, sia per la sua passione instancabile e la sua profonda conoscenza dei fondamenti formali, concettuali e filosofici delle teorie della fisica contemporanea, sia e forse ancor più come maestro di una prospettiva perennemente critica che egli ha sempre seguito e proposto con particolare rigore ed estrema determinazione. (shrink)

Presentiamo qui la traduzione di un lungo saggio sull’ontologia e i sistemi informativi. Abbiamo tradotto la parte più generale con le distinzioni base tra ontologia, metafisica e scienza. L’autore, fornendo un suo punto di vista peculiare sull’ontologia, descrive le diverse questioni e distinzioni connesse all’impresa ontologica, considerando sia il punto di vista dei filosofi che degli informatici.

Per Husserl, come per Bolzano, la logica e una dottrina della sdenza. Husserl prende pero piu sul serio l'idea che le teorie scientifiche siano costituite dagli atti mentali di soggetti conoscenti. Quella che segue e un' esposizione della concezione husserliana della logica e della scienza, fondata appunto sugli atti; essa approdera a una delineazione dell'idea husserliana di «ontologia formale».

"Siamo come lucciole che hanno disimparato a illuminare e che prima si sono messe a girare attorno alla lanterna magica dell'ideale ascetico e ora attorno alle insegne pubblicitarie al neon. Lucciole che hanno scordato d’avere una potenzialità di orientatività preziosa nel proprio sistema affettivo" (G. Cusinato, La totalità incompiuta, Milano 2008, 314). Che cos'è una persona? Come si costituisce concretamente l'identità personale? Che rapporto c'è fra identità personale e identità psichica? C'è coincidenza fra persona e homo sapiens? La persona è (...) ancora oggi, nonostante tutto, al centro del dibattito filosofico, sociologico, giuridico e bioetico, eppure la sua dimensione sembra sfuggire continuamente alle reti concettuali e alle categorie epistemologiche della scienza. In questo lavoro si propone una fenomenologia della persona a partire dal confronto con la teoria dei sistemi autopoietici di Maturana e Varela e dei sistemi sociali di Luhmann, mettendo in luce che la persona non può essere considerata un sistema autopoietico. La persona si delinea piuttosto come un sistema excentrico che si costituisce mediante l'esecuzione dell'atto. Questa prospettiva viene esplorata attraverso un dialogo serrato con l'antropologia filosofica tedesca, la stessa che all'inizio del Novecento mette in luce che l'uomo non ha un'essenza precostituita e proprio per questo necessita di un processo di Bildung. L'antropologia filosofica di Scheler e Plessner nasce nella Germania degli anni Venti in un periodo ancora fluido in cui l'eclissi delle tradizionali concezioni dell'uomo non aveva ancora lasciato il posto alla cristallizzazione totalitaria dell'uomo di massa che si sarebbe imposta negli anni Trenta. (shrink)

Le argomentazioni presentate in questo volume costituiscono il primo contributo dell’autore al progettato compito di un’analisi e commento completi e puntuali dei principali testi filosofici di Giordano Bruno. Iniziando con il "De umbris idearum" e procedendo con le prime opere in latino, l’autore intende svelare le basi teoretiche della prima speculazione bruniana, destinate ad essere riprese, ampliate ed approfondite nei testi successivi, i "Dialoghi Italiani", così come, in una originale prospettiva atomistica, in quelli latini delle ultime fasi. Il "De umbris (...) idearum" costituisce in questa prospettiva il testo base della difficile e complessa speculazione bruniana: assolutamente lontano – come del resto indicato dalle esplicite affermazioni del filosofo di Nola – dall’impiego pragmatico e retorico della tradizionale arte della memoria, esso piuttosto costruisce progressivamente uno spazio di riflessione di natura ontologica, metafisica e teologica, con influssi sulle considerazioni razionali e naturali. In questo modo l’arte di memoria bruniana diventa la memoria di un arte filosofica civile, la necessità del ricordo di una possibilità del pensiero e della prassi incardinata sulla presenza di un plesso centrale creativo e dialettico, che progressivamente consente l’inserimento della principale innovazione escogitata dalla filosofia bruniana: il concetto dell’infinito. Direttamente tematizzato nei dialoghi in italiano, il concetto creativo e dialettico dell’infinito bruniano separa progressivamente l’autore nolano dalla tradizione neoplatonico-aristotelica, definendo in tal modo uno schema interpretativo della realtà diverso ed opposto rispetto a quello che – oltre l’apparente rivoluzionarietà della scienza moderna – ha innervato i principali sviluppi della civiltà occidentale moderna e contemporanea. (shrink)

Il lavoro esamina criticamente i presupposti di cinque differenti approcci alla Scienza Cognitiva, (simbolico, connessionista, dinamico, della cognizione incarnata e della vita artificiale) e sostiene che tutti e cinque condividono tacitamente un’ipotesi metodologica molto generale. Tale ipotesi, che propongo di chiamare simulazionismo , postula che i fenomeni cognitivi di un qualunque sistema reale possono essere adeguatamente spiegati sulla base di opportuni modelli di simulazione del sistema stesso. Tuttavia, a causa della loro costituzione, i modelli di simulazione hanno forti limitazioni, (...) sia al livello descrittivo che esplicativo. Il limite descrittivo sta nel fatto che la corrispondenza fra i risultati di una simulazione e i dati relativi al fenomeno reale non è diretta e intrinseca ma, al più, indiretta e estrinseca. Il limite esplicativo consiste nel fatto che le spiegazioni supportate dal modello non sono mai compiute e realistiche ma, piuttosto, solo in linea di principio e romanzesche. Queste difficoltà potrebbero essere superate ricorrendo ai modelli Galileiani , costituiti da sistemi dinamici in cui ciascuna componente ha un’interpretazione precisa e definita, in quanto essa corrisponde ad una proprietà misurabile (grandezza) del fenomeno reale che il modello descrive. (shrink)

Fra il 1892 e il 1896, lo scienziato francese Pierre Duhem pubblicò, nella «Revue des questions scientifiques», sette articoli che, per la prima volta, fecero conoscere la sua concezione della scienza a un pubblico più vasto. L’accoglienza reticente, persino ostile, che è stata loro riservata lo indurrà, già in questo breve lasso di tempo, a fare evolvere la sua concezione. Otto anni dopo sarà pubblicata la sua famosa «Théorie physique : son objet, sa structure», in cui sono integrati molti (...) di questi testi. Offrendo per la prima volta l’edizione bilingue completa di questi sette articoli, il volume fornisce una migliore comprensione non solo dell’evoluzione del pensiero duhemiano, ma anche del contenuto del capolavoro di fama mondiale che ne sarebbe derivato. * * * Entre 1892 et 1896, le savant français Pierre Duhem fait paraître, dans la «Revue des questions scientifiques», sept articles qui, pour la première fois, font connaître sa conception de la science à un plus large public. L’accueil réticent, voire hostile, qui leur est réservé l’amènera, déjà au sein de ce court laps de temps, à faire évoluer sa conception. Huit ans plus tard paraîtra sa célèbre «Théorie physique : son objet, sa structure» dans laquelle plusieurs de ces textes se trouvent intégrés. En offrant pour la première fois l’édition bilingue intégrale de ces sept articles, ce volume permet donc de mieux comprendre non seulement l’évolution de la pensée duhémienne, mais encore le contenu du maître-ouvrage, mondialement connu, qui devait en résulter. (shrink)

I Gedanken rappresentano il primo momento sintetico della speculazione kantiana. In essi è affrontata la celebre querelle delle forze vive, occasionata da Leibniz nel 1686 nei riguardi della filosofia cartesiana attorno al tema della conservazione della quantità di moto. Già da questo primo scritto emerge chiaramente il filo conduttore che attraversa tutta la ricerca scientifica di Kant, volta al perseguimento di una descrizione sistematica dell’Universo, antecedentemente determinata (a priori), secondo l’indirizzo programmatico della Scienza “classica”, vale a dire in assoluta (...) conformità rispetto alla legge di causalità e al principio di ragion suffi ciente, secondo cui: posita ratione, ponitur rationatum. (shrink)

Gli approcci della tradizione filosofica alla morale si fondano prevalentemente su concetti e teorie metafisiche e teologiche. Tra i concetti etici tradizionali, il più importante è la Teoria del Comando Divino (DCT). Secondo la DCT, Dio dà fondamenti morali all’umanità attraverso la sua creazione e attraverso la Rivelazione. Moralità e Divinità sono inseparabili fin dalle civiltà più remote. Questi concetti si inseriscono in un quadro teologico e sono accettati principalmente dalla maggior parte dei seguaci delle tre tradizioni abramitiche: ebraismo, cristianesimo (...) e islam: la parte più considerevole della popolazione umana. Tenendo come fondamento la fede e la Rivelazione, le Teorie del Comando Divino non sono strettamente soggette alla dimostrazione. Gli oppositori alla concezione della morale del Comando Divino, fondata sull'impossibilità di dimostrare i suoi presupposti metafisici e religiosi, hanno tentato per molti secoli (anche se senza successo) di sminuirne l'importanza. Sostenevano che esso non presenta prove materiali e coerenza logica e, per questo motivo, non può essere preso in considerazione per scopi scientifici o filosofici. È solo una convinzione e, come tale, dovrebbe essere intesa. Oltre a queste opposizioni estreme, molti altri concetti contravvengono alle teorie del Comando Divino, in un modo o nell'altro, in parte o del tutto. Dalla filosofia greca classica fino ai giorni nostri, molti filosofi e scienziati sociali sostengono che la moralità è solo un costrutto e quindi culturalmente relativo e culturalmente determinato. Tuttavia, ciò apre la strada a molte altre discussioni e impone la sfida di determinare il significato della cultura, quali elementi della cultura siano moralmente determinanti e, infine, i confini di tale relatività. I deterministi morali affermano che tutto ciò che riguarda il comportamento umano, inclusa la moralità, è determinato una volta che il libero arbitrio non esiste. Più recentemente, i pensatori moderni hanno sostenuto che esiste una scienza rigorosa della moralità. Tuttavia, pur spiegando numerosi fatti e prove, il metodo scientifico da solo non può illuminare l’intero contenuto e il pieno significato dell’etica. La comprensione della morale richiede una percezione più ampia e un accordo tra i filosofi, cosa che essi non hanno mai raggiunto. Queste domande hanno molte configurazioni diverse a seconda di ciascun filone filosofico e danno origine ad analisi complesse e dibattiti infiniti finché molti di essi sono reciprocamente conflittuali. L'universo e l'atmosfera che coinvolgono questa ricerca sono i domini di tutti questi conflitti concettuali, osservati da un punto di vista oggettivo ed evolutivo. Indipendentemente da questa circostanza e dalla sua intrinseca importanza; tuttavia, queste domande sono lontane dall’approccio metodologico di una discussione analitica sulla morale oggettiva, che è, in effetti, lo scopo e la portata di questo lavoro. Dovremmo rivisitare brevemente queste importanti teorie tradizionali perché questo lavoro ospita uno studio comparativo e i suoi presupposti differiscono profondamente da tutte le teorie tradizionali. -/- Diventa quindi necessario offrire al lettore elementi di confronto diretti e specifici per una critica valida, dispensando ricerche interruttive. Tuttavia, anche rivisitando le teorie tradizionali, a questo scopo di esposizione comparativa e critica, esse verranno tenute ai margini delle nostre preoccupazioni primarie come “aliena materia”. Indipendentemente dalla validità di alcuni o tutti gli elementi di questa discussione e dal loro significato come universo filosofico della nostra ricerca, lo scopo di questo lavoro è dimostrare e giustificare l’esistenza e il significato degli archetipi morali preistorici sorti direttamente dal contesto sociale fondamentale e corrispondenti bisogni e sforzi per la sopravvivenza. Tali archetipi sono la definizione del fondamento essenziale dell'etica, la sua aggregazione all'inconscio collettivo e la corrispondente logica di organizzazione e trasmissione agli stadi evolutivi del genoma umano e dei diversi rapporti spazio-temporali, indipendentemente da qualsiasi esperienza contemporanea dei singoli individui. Il sistema definito da questi archetipi compone un modello sociale umano evolutivo. È questa una posizione meta etica? Sì. Inoltre, come in ogni ragionamento meta etico, bisognerebbe cercare attentamente i percorsi migliori e più coerenti, come offre la Filosofia Analitica. Pertanto, questo lavoro dovrebbe ragionevolmente dimostrare che la morale non è un prodotto culturale degli uomini civilizzati o delle società moderne. Pur essendo soggetto a molteplici aggregazioni e sottrazioni culturali, i suoi fondamenti essenziali sono archetipici e non sono mai strutturalmente mutati. Questo ragionamento induce che la moralità sia un primo attributo dell'“homo sapiens”; non è una proprietà né un accidente: integra l'essenza umana e appartiene all'identità ontologica umana. I fenomeni umani sono un processo continuo, che gioca il suo ruolo tra determinazione casuale e libero arbitrio, e dobbiamo chiederci come è iniziata la moralità e come è arrivata a noi nel presente. (shrink)

Cosmovisione è un termine che dovrebbe significare un insieme di fondamenti da cui emerge una comprensione sistemica dell'Universo, delle sue componenti come la vita, il mondo in cui viviamo, la natura, il fenomeno umano e le sue relazioni. Si tratta, quindi, di un campo della filosofia analitica alimentato dalle scienze, il cui obiettivo è questa conoscenza aggregata ed epistemologicamente sostenibile su tutto ciò che siamo e conteniamo, che ci circonda e che in qualche modo si relaziona con noi. È qualcosa (...) di antico quanto il pensiero umano e, oltre a utilizzare elementi di cosmologia scientifica, racchiude tutto ciò che nella filosofia e nella scienza si riferisce all'universo e alla vita. Una cosmovisione non è un insieme d’idee, ipotesi e presupposti, ma un sistema basato su osservazione, analisi, prove e dimostrazione. Nessuna cosmovisione intende definire, stabilire, proporre, ma solo comprendere, analizzare e interpretare. Ognuno di noi costruisce e porta avanti la propria cosmovisione per tutta la vita, senza stabilire forme, come sfondo per il proprio pensiero e comportamento. Linguisticamente il termine “cosmovisione” deriverebbe dal tedesco, equivalente al concetto di“Weltanschauung”, utilizzato da diversi filosofi. Tuttavia, questa relazione linguistica non è applicabile perché contraddice ciò che proponiamo come cosmovisione. Questa parola tedesca rimanda a una visione prelogica o proto-sperimentale della realtà, con un contesto intuitivo e lontana da una conoscenza critica che non esisteva ancora al momento della sua formulazione. Senza dubbio, le cosmovisioni, nel senso in cui le intendiamo, ospitano e utilizzano questi elementi proto-sperimentali o prelogici che includono la storia, l’inconscio collettivo e tutti gli archetipi che portiamo con noi. Tuttavia, nel concetto che qui applichiamo, la cosmovisione va ben oltre questo contenuto, dapprima sottoponendolo costantemente al pensiero critico attuale e, infine, facendo dell'esperienza analitica (e non del pensiero o dell'intuizione stessa) il suo universo reale. In questo lavoro, cerchiamo di delineare una cosmovisione basata sulle realtà che la scienza offre oggi. Non proponiamo, in nessun momento, di fare scienza; o teorizzare la filosofia, ma cercheremo sempre di essere supportati da loro o, almeno, protetti da loro dalle distorsioni cognitive che abitualmente ci portiamo dietro. (shrink)

Jürgen Habermas ha dedicato più di trent’anni dei suoi studi alle scienze sociali al fine di definire, attraverso la ricostruzione delle tradizioni di pensiero in esse presenti, un quadro teorico di riferimento che orienti i programmi della ricerca storico-sociale. Al pari dei grandi classici del pensiero sociologico, egli ha cercato di affrontare i “problemi della società nel suo insieme” esplicitando gli assunti, i metodi e gli obiettivi della teoria sociale come presupposto indispensabile per un’indagine che ampli i confini disciplinari della (...) sociologia, da un lato, alla riflessione filosofica, dall’altro alla ricerca storiografica. Nel lungo itinerario della sua formazione scientifica questo programma rappresenta il filo conduttore nell’analisi dei “sistemi culturali”, dei “sistemi sociali”, dei “sistemi della personalità” e, soprattutto, nella “teoria dell’evoluzione sociale”, dalla ricostruzione delle condizioni necessarie alla genesi antropologica delle forme socio-culturali di vita – l’“ominizzazione” – sino all’esame della logica e della dinamica di sviluppo delle “formazioni sociali” che egli suddivide in primitive, tradizionali, moderne e contemporanee. Nella Postfazione all’edizione italiana di Profili politico-filosofici (2000), una raccolta che contiene scritti di quarantacinque anni di studi (1953-1998), Leonardo Ceppa sottolinea i due aspetti essenziali dell’opera di Habermas: “la coerenza teorica” e il “carattere assimilatorio”. Habermas non è un pensatore “rivoluzionario” ma un “riformista” che, ricorrendo a un’immagine ingegneristica, all’isolamento del “pensiero che scava fossati” preferisce “costruire ponti” tra i campi del sapere. Questa ricerca si segnala per il tentativo di recepire criticamente le acquisizioni specialistiche delle scienze sociali e della filosofia finalizzando questa tensione apprenditiva alla costruzione di un quadro generale. Nato dai nostri colloqui seminariali, di cui mantiene la forma dialogica dei “turni di parola”, il presente volume focalizza lo sguardo sulle società contemporanee – ripercorrendone la struttura, le sfide presenti e gli scenari futuri – e sulla funzione sociale della sociologia. Ne scaturisce un’indagine di fenomeni fondamentali per comprendere le trasformazioni della modernità: la modernizzazione, il capitalismo organizzato, lo stato sociale, la democrazia politica, la diversità culturale, l’opinione pubblica nell’epoca dei media, la globalizzazione, la crisi ecologica, le disuguaglianze mondiali, i conflitti nazionalistici, il terrorismo islamico, la secolarizzazione, l’ingegneria genetica, l’integrazione europea e la politica mondiale. Nel riordinare i temi sociologici da lui proposti abbiamo cercato di sistemare l’analisi delle società contemporanee a un livello che non si accomodi sul piano dei commenti troppo facili che gli intellettuali, i politici e la gente comune amano fare sull’attualità e che, mantenendo una visione d’insieme sull’opera, chiarisca il testo e i suoi punti ciechi. Il volume si propone come uno strumento di lavoro che accompagni a una lettura critica. Sullo sfondo rimane la domanda se Habermas riesca davvero a conseguire, nei suoi itinerari attraverso la “storia delle idee”, la coerenza logica e la profondità d’indagine necessarie a “sistematizzare” le ricerche delle scienze sociali. Alcune perplessità avvalorate dal confronto con i testi e con la letteratura critica ci hanno suggerito di riservare ai problemi metodologici uno studio specifico che chiarisca il concetto di “scienza ricostruttiva” e ne illustri le applicazioni nell’ambito delle teorie della riproduzione culturale, della socializzazione e dell’evoluzione delle formazioni sociali – uno studio le cui linee sono solo anticipate nell’Introduzione. Il programma di ricerca e la sua recezione critica, relativamente agli assunti della teoria dell’evoluzione sociale. Riprendendo una felice espressione di Karl Popper, ci auguriamo di aver raggiunto la chiarezza argomentativa e la semplicità linguistica dovuta al lettore, confidando nella “cooperazione amichevole-ostile di molti scienziati”. (shrink)

Το ερώτημα πώς μπορούν να προσδιοριστούν οι λειτουργίες του νου και σύμφωνα με ποιες αρχές θα ήταν χρήσιμο να κατηγοριοποιηθούν είναι διττό και αφορά τόσο στην επιστήμη, όσο και την φιλοσοφία: στην πρώτη, εφόσον μέλημά της είναι η αναζήτηση συμπερασμάτων διαμέσου του πειράματος και της ανάλυσης και στην δεύτερη, εφόσον η αποσαφήνιση επιστημονικών εννοιών και ορισμών διευθετείται κυρίως φιλοσοφικά. Προϋπόθεση για μία τέτοια συσχέτιση είναι οι αρχές της επιστήμης να συμβαδίζουν προς τις αρχές της εμπειρίας και οι κατευθύνσεις της φιλοσοφίας (...) να μην αντίκειται προς τους όρους του επιστημονικού πειράματος: να προσφέρει δηλαδή, η φιλοσοφία, τους ορισμούς της πραγματικότητας, σύμφωνα με τους επιστημονικούς κανόνες που διέπουν αυτούς τους ορισμούς. Επιστήμη και φιλοσοφία οφείλουν να ενσωματώνουν και να γενικεύουν πληροφορίες κατά τρόπο ανάλογο προς τις προτάσεις και της εκφράσεις μιας φυσικής γλώσσας. Ωστόσο, σε μία εποχή όπου τα συμπεράσματα της επιστήμης ξεπερνούν την δυνατότητα των αισθήσεων να ανατρέχουν σε προϋπάρχουσες εμπειρίες και να επιβεβαιώνονται διαμέσου αυτών, δημιουργούνται συζητήσεις γύρω από το εάν η φιλοσοφία, μπορεί να συνεχίσει να στέκεται δίπλα στην εννοιολογική γνώση και να ταξινομεί με ακρίβεια τα αποτελέσματά της. Εξετάζοντας το σύνολο των σχέσεων μεταξύ αισθητικών και λογικών μορφών, στην μελέτη που ακολουθεί θα εξηγήσουμε γιατί η φιλοσοφία, διαμέσου μιας μεθοδολογίας που είναι αποτέλεσμα ιστορικής κληρονομιάς αλλά και κοινωνικής πρακτικής, όχι μόνον αφήνει χώρο, αλλά ενθαρρύνει την δημιουργία νέων συντακτικών σχέσεων με την επιστήμη, ανοίγοντας δρόμο για την αισθητική κατανόηση της επιστημονικής μέτρησης, αλλά και της ειδικής φύσης του μετρούμενου. Δεν ξέρω εάν υπάρχει μεγαλύτερο χάρισμα για τον άνθρωπο από την ικανότητα να εξισορροπεί τις λειτουργίες του νου του: τη λογική με το σκοπό και τη διασκεπτική ενέργεια με τη βούληση. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι, καμία σκοπιμότητα δεν στερείται λογικών κρίσεων και αντίστροφα: κάθε λογική κρίση οδηγείται από πρακτικές σκοπιμότητες, από αξιολογικές συνιστώσες. Πώς όμως μπορούν να προσδιοριστούν οι λειτουργίες του νου και ακόμη περισσότερο, σύμφωνα με ποιες αρχές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν; Πρόκειται για ένα ερώτημα επιστημονικό, εφόσον αναζητά λύση διαμέσου του πειράματος και της ανάλυσης, ταυτόχρονα όμως και φιλοσοφικό, δεδομένου ότι οι επιστημονικές έννοιες, όπως αποκαλύπτει η χρήση τους, βασίζονται κατά κύριο λόγο στις κατευθύνσεις της φιλοσοφίας. Προϋπόθεση σε μία τέτοια συσχέτιση είναι οι κατευθύνσεις και τα συμπεράσματα της φιλοσοφίας να μην αντίκειται στα αποτελέσματα και τις μετρήσεις του επιστημονικού πειράματος: ρόλος της επιστήμης είναι η λογική μελέτη και ανάλυση των φυσικών φαινομένων, και της φιλοσοφίας η αποσαφήνιση των εννοιών. Η επιστήμη αυτοκαθορίζεται, δηλαδή ανατρέχει στις βάσεις της επιβεβαιώνοντας ή αναθεωρώντας τα δεδομένα, διατηρώντας έτσι ζωντανά τα ερωτήματά της. Σκοπός της επιστήμης είναι, διαμέσου της ανάκλησης των ερωτημάτων της, να καλύπτει όσο το δυνατό περισσότερα κενά. Έτσι κινείται η επιστήμη: μεταβαίνοντας από το απλούστερο στο συνθετότερο και αντίστροφα, προκειμένου να επιβεβαιώνει τις παρατηρήσεις της με βάση την πρόβλεψη. Και πώς λειτουργεί η εννοιολογική γνώση; Ό, τι κάνει ο νους είναι να αντιλαμβάνεται τη φυσική επαναληπτικότητα, την περιοδικότητα των φαινομένων και να αναζητά τα αίτιά τους. Προσδιορίζοντας τα αίτια στο περιβάλλον του χωροχρόνου, ο άνθρωπος κατανοεί τις συνθήκες, δηλαδή τις προϋποθέσεις της επαναληπτικότητας και βάσει αυτής της κατανόησης, προβλέπει το πώς θα αντιδράσει η ύλη όταν βρεθεί κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Η πρόβλεψη, επομένως, βασίζεται στη μελέτη της επαναληπτικότητας των φαινομένων. Είναι ωστόσο η εμπειρία μας, ασφαλής βάση άντλησης πληροφοριών; Τα φυσικά φαινόμενα ιδωμένα ως εμπειρικά αποτελέσματα αλληλεπιδράσεων, κατηγοριοποιούνται με κριτήριο τις μεταβολές που προκαλούν. Ωστόσο, ο συνδυασμός των δυνάμεων της φύσης, προκειμένου να κατανοηθεί, πρέπει να βρει ένα ασφαλές διασκεπτικό μονοπάτι, μία οικεία κατάσταση, σε σχέση με την εμπειρία. Και πώς ο άνθρωπος κατανοεί τις γνώσεις που αποκτά διαμέσου της παρατήρησης; Έχοντας κατανοήσει ότι η φύση, για τη διατήρηση των ισορροπιών της, συντηρεί και εφαρμόζει τους ίδιους μηχανισμούς με τους οποίους έχει εφοδιάσει τον άνθρωπο, ο άνθρωπος συσχετίζει τις μεταβολές που συμβαίνουν στο περιβάλλον με τις μεταβολές που προκαλεί ο ίδιος με τις πράξεις του, οι οποίες είναι αποτελέσματα βουλητικών σκοπιμοτήτων. Τα αποτελέσματα αυτά ερμηνεύονται από τη λογική ως σχέσεις μεταξύ σκοπών-αποτελεσμάτων. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα των φυσικών μηχανισμών στον εαυτό του, ο άνθρωπος, μπορεί να επιτύχει ασφαλή πρόβλεψη των αποτελεσμάτων των λειτουργιών των ίδιων μηχανισμών σε άλλα επίπεδα της φύσης. Επομένως, κάθε φαινόμενο μπορεί να προβλεφθεί, εφόσον περιέχει αναγνωρισμένα για την αποτελεσματικότητά του επίπεδα ασφαλούς σύγκρισης. Άλλωστε ο όρος φυσικός νόμος, φέρει το ειδικό βάρος του σκοπού, της τελικότητας, που είναι πέρα για πέρα χαρακτηριστικό του βουλητικού μας νου: η φύση δεν βούλεται, επομένως δεν μπορεί να παράγει νόμους. Ό,τι βούλεται είναι ο άνθρωπος, ο οποίος είναι προσανατολισμένος από την φύση να αναγνωρίζει λογικές σχέσεις στην αλληλεπίδραση των φυσικών φαινομένων. Επομένως όχι η φύση, αλλά ο άνθρωπος δημιουργεί τους νόμους, με βάση την αρχή της λογικής τακτοποίησης των παρατηρήσεών του. Πιο αναλυτικά, η καταγραφή και κατηγοριοποίηση των αποτελεσμάτων της παρατήρησης της ύλης, με βάση τους όρους παρατήρησης του εαυτού μας, συνιστά χρήσιμο εργαλείο κατανόησης του περιβάλλοντος: παρατηρώντας τα φαινόμενα, ο νους ανακαλεί τις εμπειρίες του, συνθέτοντας και ανασυνθέτοντάς τες. Όταν τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων συμφωνούν με τις προβλέψεις, παράγεται γνώση. Έτσι ο νους μετατρέπει την γνώση των φαινομένων, σε αρχή τεκμηρίωσης συμπερασμάτων, την οποία χρησιμοποιεί για περαιτέρω αναλύσεις και συνθέσεις. Οι γνώσεις που αποκτώνται από την παρατήρηση, ανακαλούνται αυτόματα όταν ο νους αντιληφθεί ότι υπάρχει ιδανική σχέση ανάμεσά τους ώστε να συνδυαστούν. Πώς όμως λειτουργεί η εμπειρία; Η εμπειρία ομοιομορφίας της ύλης, δίνει την εντύπωση ότι οι μεταβολές στο περιβάλλον συνδέονται με κάποιου είδους σκοποθεσία. Ωστόσο, οι φυσικοί νόμοι δεν είναι παρά οι εννοιολογικές διατυπώσεις του πώς αντιλαμβανόμαστε εμείς οι ίδιοι την πραγματικότητα και με ποιους τρόπους μπορούμε να τη μεταβάλλουμε προς όφελός μας. Αναφέρονται δε, οι φυσικοί νόμοι, μόνο στη μία πλευρά του πανάρχαιου κοσμογονικού προβλήματος της αποσαφήνισης των τρόπων αλληλεπίδρασης των αισθητών. Μιας αλληλεπίδρασης που κινείται στα όρια μεταξύ συμφωνίας και αντιπαράθεσης, δεδομένου ότι η βεβαιότητα της φυσικής σταθερότητας δεν είναι τίποτε περισσότερο από μία προοπτική κατανόησης της πραγματικότητας σε μία δεδομένη στιγμή. Τι συμβαίνει ωστόσο όταν υπάρχει διάσταση μεταξύ προβλέψεων και αποτελεσμάτων; Στην περίπτωση αυτή, η θεωρία ανατρέχει στις εμπειρίες και τις ανασυνθέτει έτσι ώστε να επιτύχει τον πλησιέστερο δυνατό συνδυασμό. Έτσι λειτουργεί η λογική: ως πρωτότυπη εφαρμογή των δεδομένων της εμπειρίας, σε σχέση προς τον θεωρητικό κανόνα των προβλέψεων. Και ποια είναι η προϋπόθεση της πρωτοτυπίας όσον αφορά στον νου; Η προϋπόθεση αυτή δεν είναι άλλη από τη δημιουργικότητα: ο δημιουργικός νους, διαμέσου της παρατήρησης, αποκαλύπτει τους τρόπους με τους οποίους η ύλη αλληλεπιδρά, και δημιουργεί κάτι εντελώς διαφορετικό, όχι ως προς την πρώτη ύλη, αλλά ως προς την μορφή. Αυτή είναι δημιουργικότητα: η ενσάρκωση των λογικών συνθέσεων, το αποτύπωμα του νου στην ύλη. Εδώ εισέρχεται ο ρόλος της φιλοσοφίας, με σκοπό την αποσαφήνιση νέων και πιο σύνθετων μορφών και εννοιών, με γνώμονα τον βαθμό αποσαφήνισής τους. Ωστόσο αποσαφήνιση σημαίνει ταυτόχρονα και συστηματοποίηση, δηλαδή δημιουργική ενίσχυση των γνώσεων διαμέσου μιας ακλόνητης διαβεβαίωσης που θα ονομάζαμε προ-λογική ή καλύτερα αισθητική. Αποτελεί ωστόσο η βεβαιότητα που προκαλεί η αισθητική εποπτεία ισάξιο κριτήριο γνώσης με την λογική, ώστε να τοποθετεί τα συμπεράσματά της δίπλα στα επιστημονικά; Προσεγγίζοντας το ζήτημα από την επιστημονική σκοπιά, παρατηρούμε ότι από την περίοδο της ανθρωπιστικής επανάστασης και έπειτα, βρίσκεται σε εξέλιξη μία συστηματική προσπάθεια ανάδειξης της λογικής ως μοναδικής κατηγορίας του νου, η οποία λειτουργεί σε βάρος της γενικής προεπιστημονικής κοσμοθεωρίας περί ύπαρξης μιας ακλόνητα επιβεβαιωμένης γνώσης, που εμπειρικά προηγείται των εννοιών. Ο νους, για τους θεωρητικούς της επιστημονικής προσέγγισης, συνδέεται με τα αποτελέσματα των μελετών της ανατομίας του εγκεφάλου, οι οποίες αποκαλύπτουν σε σημαντικό βαθμό τα κέντρα των νοητικών διεργασιών. Στο περιβάλλον αυτό αντιπαρατέθηκαν οι δύο θεωρίες προσέγγισης των λειτουργιών του νου: ο δυϊσμός, με κύριο εισηγητή τον Descartes, ο οποίος υποστήριζε την αλήθεια των προεπιστημονικών αντιλήψεων, περί ενός νου ελεύθερου να ανατρέχει σε μη συμβατές προς την επιστημονική κοσμοθεωρία υποθέσεις όταν η λογική αδυνατεί να επιλύσει τα λογικά αδιέξοδα, και ο μονισμός, που εξέφραζε ότι η βιολογική ενότητα νου και πνεύματος είναι εν δυνάμει ικανή να καλύψει κάθε λογική αδυναμία. Σύμφωνα με τον δυϊσμό, εγκέφαλος και νόηση αποτελούν διαφορετικές υποστάσεις, οι οποίες συναντώνται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους: εγκέφαλος και νους, ύλη και πνεύμα συνθέτουν αλλά και συντίθενται στο περιβάλλον της ζώσας πραγματικότητας, και εκδηλώνονται ως γνώσεις. Ο νους χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη τον εγκέφαλο, ενώ ο εγκέφαλος μετέρχεται εξωλογικών υποθέσεων που φαντάζουν ικανές να περιγράψουν την υπερβατική προέλευση των αρχών που διέπουν την λειτουργία του. Δεδομένου ότι δεν υπήρχε αποδεδειγμένα σημείο αλληλεπίδρασης μεταξύ των δύο υποστάσεων, της υλικής και της υπερβατικής, ο Descartes υπέθεσε ότι η λογική ψυχή συνδέεται με την υλική υπόσταση στο εσωτερικό του εγκεφάλου και συγκεκριμένα στην περιοχή της επίφυσης. Στην πραγματικότητα, ο λόγος ήταν ότι κανείς δεν γνώριζε τίποτε για την λειτουργία της επίφυσης -ούτε σήμερα γνωρίζουμε επακριβώς τον ρόλο της- επομένως εύκολα μπορούσε να θεωρηθεί ως μηχανισμός σύνδεσης μεταξύ ψυχής και σώματος. Από την άλλη μεριά, οι οπαδοί της μονιστικής θεώρησης αναρωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν μια άυλη υπόσταση όπως είναι η λογική ψυχή, να εντοπίζεται και να προκαλεί μεταβολές στο εσωτερικό του φθαρτού σώματος; Απάντηση στο λεγόμενο καρτεσιανό παράδοξο περί αλληλεπίδρασης μεταξύ των δύο υποστάσεων του ανθρώπου, άυλης και φθαρτής, επιχείρησαν να δώσουν κυρίως οι Γάλλοι εγκυκλοπαιδιστές και οι Γερμανοί υλιστές φιλόσοφοι, οι θέσεις των οποίων οδήγησαν σταδιακά στην αποπνευματοποίηση της νόησης. Από εκεί και έπειτα πειραματισμοί της βιολογίας και της νευροφυσιολογίας απέδειξαν την εξέλιξη του νευρικού συστήματος κατά την πορεία των γεωλογικών αιώνων από τα πρώιμα στάδια συγκέντρωσης νευρικών συμπλεγμάτων στις κατώτερες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού, προς τα ανώτερα. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί, ότι παρόλη την πρόοδο των νευροεπιστημών, πολλά ερωτήματα που αφορούν στη σύνδεση μεταξύ εγκεφάλου-νόησης και ερμηνείας νοητικών λειτουργιών που συνδέονται με την παραπάνω σχέση, παραμένουν αναπάντητα ακόμη και σήμερα. Ο μονισμός επιμένει ότι ο νους αποτελεί παράγωγο της ύλης και απορρίπτει ως μεταφυσική κάθε τοποθέτηση πέρα από τα όρια της ζώσας πραγματικότητας. Δεν προσπαθούμε να επιλύσουμε την παραπάνω διαμάχη, δεδομένου ο κύριος λόγος μελέτης και αποσαφήνισης θεμελιωδών ορισμών γύρω από την ποσότητα και το είδος της ενέργειας που διοχετεύεται στους νευρώνες δημιουργώντας ό,τι ο Honderich περιγράφει ως ενσυνείδητες εκδηλώσεις, βρίσκεται στα χέρια της επιστήμης. Η εγκεφαλοποίηση της νόησης, αν και -ορθά- συνδέθηκε με τα επιτεύγματα της λογικής, εντούτοις δημιούργησε μία αυτοπεποίθηση για την ανωτερότητα της λογικής ως μεθόδου ικανής, όχι μόνο να ερμηνεύει, αλλά και να κατευθύνει τα πράγματα, λειτουργώντας a priori ως μηχανισμός που εμπεριέχεται στο εσωτερικό τους. Τούτη η προοπτική, αν και κατευθυνόμενη από επιστημονικούς κύκλους και -κατά κανόνα- αντίθετη προς την φιλοσοφική μεθοδολογία, εντούτοις εκδηλώθηκε ως φιλοσοφία, διαιρεμένη μάλιστα σε κινήματα ή σχολές, με κοινό χαρακτηριστικό την βεβαιότητα, ότι η λογική ενυπάρχει μέσα στην φύση των πραγμάτων, και εκδηλώνεται νομοτελειακά. Μιλώ για τα κινήματα του θετικισμού, του λογικού θετικισμού και του ιστορικισμού, τα οποία συστηματοποιήθηκαν κατά τα μέσα του εικοστού αιώνα και εξάντλησαν την επιχειρηματολογία τους σε σύντομο χρονικό διάστημα. Και πώς η φιλοσοφία υπερασπίζεται το δικαίωμά της να αποσαφηνίζει επιστημονικές έννοιες με γνώμονα την δημιουργική προοπτική; Η απάντηση της φιλοσοφίας προέρχεται από μία ιστορική πορεία χιλιετιών, με βαθιές πολιτισμικές και κοινωνικές ρίζες. Ο νους, ως κινητήριος αρχή της γνώσης αλλά και των αξιών, της ηθικής, συνδέεται με έργα που έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι όλα παράγωγα αισθητικής και λογικής γνώσης. Φιλοσοφικά, ο νους, αρχικά, προσλαμβάνει αισθητικά το περίγραμμα, την μορφή μιας ιδέας, έπειτα την επεξεργάζεται λογικά, και εν τέλει την πραγματοποιεί. Η αισθητική δραστηριότητα, ως φιλοσοφική κατηγορία, εντοπίζεται στο αρχικό στάδιο της νοητικής λειτουργίας, ενώ η πραγματοποίηση στο τελικό. Τόσο η αισθητική δραστηριότητα, όσο και η λογική λειτουργούν σύμφωνα με έναν σκοπό: τη διασάφηση των ορίων πραγματικότητας· και βούληση είναι η λειτουργία, που ενεργοποιεί το υποκείμενο να πράξει σύμφωνα με τις επιταγές του σκοπού αυτού. Η διαίρεση του νου σε κατηγορίες έχει αφετηρία την σκέψη του Αριστοτέλη. Ο εισηγητής της λογικής επιστήμης πρότεινε τον διαχωρισμό των αρχών του νου, σύμφωνα με τον χαρακτήρα τους σε θεωρητικό, πρακτικό και ποιητικό. Ο νους, στο θεωρητικό επίπεδο επεξεργάζεται συλλογισμούς που οδηγούν σε περιγραφές γεγονότων, στο πρακτικό, συλλογισμούς που οδηγούν σε ηθικές αξιολογήσεις ενώ στο ποιητικό, συλλογισμούς που αποσκοπούν στη δημιουργία καλλιτεχνικών εκφράσεων και γενικότερα, ωφέλιμων έργων. Ο Benedetto Croce στο έργο του Estetica, σημειώνει ότι οι δύο μορφές του θεωρητικού πνεύματος η αισθητική εποπτεία και η λογική αποτελούν διαφορετικές, πλην ισότιμες μορφές γνώσης: κάθε έννοια περιέχει μία πλευρά αισθητική. Ως γνώση, η αισθητική εποπτεία δεν έχει ανάγκη λογικής επιβεβαίωσης· αντίθετα, η λογική επιβεβαίωση κατηγοριοποιεί, κατατάσσει και αναλύει αισθητικές πληροφορίες για να κατανοήσει τους νόμους που διέπουν το περιβάλλον. Ο πρώτος βαθμός του θεωρητικού μας νου, επομένως, χρησιμοποιεί ποικίλους τρόπους αποσαφήνισης των εισερχόμενων πληροφοριών, προκειμένου να δημιουργήσει και να μεταδώσει επικοινωνιακά μία μορφή. Το ερώτημα εδώ είναι εάν η αισθητική εποπτεία, περιέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να γίνουν κατανοητά και να γενικευθούν κατά τον ίδιο τρόπο. Οι θεωρητικές βάσεις για την ανάδειξη ενός καθολικού κριτηρίου που επιβεβαιώνει την ομοιογένεια των αισθητικών γνώσεων τέθηκαν από τον David Hume. Ο Hume διαπίστωσε ότι όλοι έχουμε μέσα μας ένα έμφυτο προγνωστικό κριτήριο, το οποίο μας επιτρέπει να προσλαμβάνουμε τα συναισθήματα των συνανθρώπων μας. Διαμέσου της Συμπάθειας (empathy) όπως ονόμασε ο Hume την ενέργεια αυτή του νου, αλληλεπιδρούμε με τον συναισθηματικό κόσμο των συνανθρώπων μας, ακόμη και όταν δεν έχουμε ίδια γνώση των εμπειριών τους. Πρόκειται για έναν ενσυναίσθητο τρόπο επικοινωνίας, βασισμένο στην -κατά κύριο λόγο- ανάμνηση βιωμάτων καταγεγραμμένων στην προ-λογική περιοχή της εμπειρίας μας. Σήμερα η γενετική έχει ερμηνεύσει τη δυνατότητα αναγνώρισης των συναισθημάτων μεταξύ των ανθρώπων ως ειδική εκδήλωση ενός έμφυτου αλτρουισμού, ο οποίος είναι προγραμματισμένος να προσανατολίζει το θυμικό προς ό,τι ωφελεί το είδος μας, ενώ η νευροβιολογία ερευνά το ενδεχόμενο ύπαρξης εγκεφαλικών δομών που επεξεργάζονται και ενσωματώνουν τις ηθικές αξίες διαμέσου διαδικασιών ανταλλαγής-αφομοίωσης συμπεριφορών. Είναι επομένως, το συναίσθημα ενδιάθετος τρόπος επικοινωνίας; Παρόλο που ο Hume υπέθεσε ορθά μία προλογική λειτουργία, στην οποία «απευθύνεται η σκέψη», δηλαδή μία λειτουργία που προϋπάρχει και επιβεβαιώνει κάθε εννοιολογική αρχή, στην συνέχεια συνέδεσε αυτή την λειτουργία όχι με προλογικά χαρακτηριστικά, δηλαδή γνώσεις, αλλά με συναισθηματικές ποιότητες, δηλαδή ψυχολογικά αποτυπώματα εμπειριών. Δεν είναι ωστόσο το συναίσθημα ό,τι μεταδίδει την ενσυναίσθηση, αλλά η αισθητική εποπτεία. Συναισθηματικές εκδηλώσεις παρατηρούνται και σε άλογα είδη, συνδεδεμένες μάλιστα με συγκεκριμένες εμπειρίες ωφέλιμων ή μη ωφέλιμων καταστάσεων. Σε καμία περίπτωση ωστόσο αυτές οι εκδηλώσεις δεν είναι να δυνατόν να γενικευθούν μεταξύ των ζώων, να αποτελέσουν δηλαδή γνώση. Το συναίσθημα δεν λειτουργεί ως παραγωγός αισθητικών γνώσεων, ούτε ως γνωσιακός αναμεταδότης μεταξύ των κοινωνικών ατόμων, αλλά μάλλον ως λειτουργικός εκδείκτης του γεγονότος της αισθητικής εποπτείας. Συνοψίζουμε λοιπόν, αναφέροντας ότι με τον όρο αισθητική εποπτεία, φιλοσοφικά, συχνά εννοούμε την άμεση επιβεβαιωμένη εμπειρία, η οποία δεν χρειάζεται την λογική ανάλυση προκειμένου να αποκτήσει καθολική ισχύ: η βεβαιότητα για τον χρόνο, τον χώρο, τη μορφή των αντικειμένων, προέρχεται από παραστάσεις του νου που έχουμε σχηματίσει διαμέσου αισθητικής εποπτείας της πραγματικότητας, δηλαδή γνώσης των μορφών. Σύμφωνα με τον Croce, η λογική, όπως και η αισθητική εποπτεία, αποτελούν κατηγορίες του θεωρητικού μας νου. Η αισθητική εποπτεία αφορά στην ατομική στιγμή, ενώ η λογική στην καθολική. Αντίστοιχα, η βούληση και η ηθική, αναφέρονται στο πρακτικό επίπεδο του νου, και λειτουργούν η πρώτη ατομικά και η δεύτερη καθολικά. Η ατομικότητα του πρακτικού νου, της βούλησης, κατά τη γενίκευσή της, παράγει ηθική. Το γεγονός ότι τα κίνητρα των πράξεών μας μπορούν να αναλυθούν εννοιολογικά, να επιβεβαιωθούν διασκεπτικά ως προς το κύρος, την καθαρότητα και την αποτελεσματικότητά τους, είναι δηλωτικό του ότι η πρακτικότητα αλληλεπιδρά με τη λογική· πρόκειται για μία αλληλεπίδραση τόσο έντονη, ώστε κάθε διαχωρισμός της βούλησης από τη λογική, του σκοπού από τη γνώση που συνεπάγεται η ενέργειά της, να καθίσταται δυσχερής. Γιατί; Ο νους χρησιμοποιεί τις δυνάμεις του μεμονωμένα ή σε συνδυασμό, προκειμένου να εξυπηρετεί κατ’ αρχήν, τις ανάγκες της στιγμής. Αυτή η λειτουργία, παρόλο που αποτελεί a priori προδιάθεση, η οποία προηγείται κάθε σκοπού, εντούτοις αποτελεί ταυτόχρονα και σκοπό. Καταλήγουμε επομένως στο πρώτο συμπέρασμα, ότι η τάση του ανθρώπου να θέτει σκοπούς, αποτελεί παρακλάδι του ίδιου κορμού από τον οποίο προέρχονται οι φυσικές προδιαθέσεις. Και δεν θα ήταν δύσκολο να απαντούσαμε στο πώς η τάση αυτή μπορεί να συμπλεύσει με τη νοητότητα, εάν εξειδικεύαμε το ερώτημα από το γενικό στο ειδικό. Λέμε λοιπόν ότι, σημασία δεν έχει η πρώτη ύλη που χρησιμοποιεί ο νους, ούτε η προέλευσή της, αλλά η επεξεργασία της: αντίθετα με τα άλογα είδη, ο άνθρωπος μπορεί να παρατηρεί και να αναγνωρίζει τα δεδομένα των παρατηρήσεών του. Παρατηρώντας τον εαυτό του ως ειδικό μέρος του περιβάλλοντος στο οποίο ανήκει, ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι είναι αυτόνομος ως προς το να σκέπτεται, να προβλέπει, να κρίνει, να θέτει σκοπούς και να πράττει. Η εμπειρία είναι η στέρεη βάση των αισθητικών προσλήψεων, των λογικών προβλέψεων και της βουλητικής πρακτικότητας, της ίδιας της ηθικής: διαμέσου των αποτελεσμάτων των μετρήσεων των φυσικών φαινομένων αναγνωρίζουμε τις ποιότητες, τις διαστάσεις και τις δυνάμεις της ύλης και κατανοούμε το περιβάλλον. Τι είναι όμως η ύλη και κατ’ επέκταση το περιβάλλον; Ύλη είναι η εμπειρία της αλληλεπίδρασης των δυνάμεων της περιρρέουσας ενέργειας στον τρισδιάστατο χώρο και μονοδιάστατο προς τα εμπρός χρόνο, τα συγχρονισμένα αποτελέσματα των οποίων αναγνωρίζουμε διαμέσου των αισθήσεών μας ως μορφές. Ό,τι λοιπόν δίνει υπόσταση στην ύλη είναι ο τρόπος με τον οποίο την προσλαμβάνουμε αισθητικά· και ο τρόπος με τον οποίο συσχετίζουμε τα αποτελέσματα των αισθητικών προσλήψεων είναι η λογική. Κατέχουμε επομένως την καθαρή γνώση των πραγμάτων; Αυτό είναι αδύνατο να συμβαίνει, δεδομένου ότι η φύση μας έχει εφοδιάσει με πρωταρχικά με μηχανισμούς παραγωγής γνώσεων μόνο χρήσιμων για την επιβίωσή μας. Η υπό όρους επαφή μας με τη γνώση, περιχαρακώνει τα όρια της εμπειρίας μας: μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την ύλη που μας περιβάλλει και για τον νου μας, δεδομένου ότι βιώνουμε τα αποτελέσματα της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης. Η γνώση επομένως, ορίζεται και ορίζει την εμπειρία: την εμπειρία των αισθητικών μορφών, και την εμπειρία των εννοιών. Και η ειδική κατηγορία του νου που μας ωθεί να μεταβάλλουμε τις δυνάμεις του περιβάλλοντος σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας είναι η βούληση, η οποία στη γενίκευσή της παράγει ηθική. Επομένως η βούληση καθοδηγεί την εμπειρία μας να κατακτά ό,τι είναι χρήσιμο για το συμφέρον του ατόμου και κατ’ επέκταση του είδους. Και πώς ο άνθρωπος οριοθετεί τα τις γνώσεις του; Οι νόμοι των φαινομένων, δεν είναι παρά τα αισθητικά αποτελέσματα των ενορατικών βεβαιοτήτων προς ορισμένες αρχές, οι οποίες μας φαίνονται αδιαπραγμάτευτες: η εναλλαγή ημέρας-νύχτας, η εναλλαγή των εποχών, η πορεία του χρόνου προς τα εμπρός, αποτελούν εμπειρικές επιβεβαιώσεις που αποδεχόμαστε, προκειμένου να προδιαγράψουμε τις ζωές, τα έργα μας και να περιχαρακώσουμε τα όρια των βουλήσεων και των πράξεών μας. Τι γίνεται όμως όταν η ίδια η νόηση ανατρέπει αυτούς τους κανόνες θέτοντας τη λογική υπεράνω της αισθητικής εποπτείας; Η σύγχρονη επιστήμη μπορεί να είναι βέβαιη για τη σχετικότητα του χώρου και του χρόνου μέσα στον οποίο υπάρχουμε και κινούμαστε. Ο χρόνος, παρόλο που είναι σχετικός, εντούτοις η κίνησή του γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις μας ως σταθερή, με μονογραμμική πορεία προς τα εμπρός∙ λειτουργεί δηλαδή, η κίνηση στον χρόνο, ως κριτήριο εντοπισμού της θέσης μας στον τρισδιάστατο χώρο· απαντά, επομένως ο υπολογισμός του χρόνου, στο ερώτημα πότε, σε σχέση με το ερώτημα που∙ και αντίστροφα: ο υπολογισμός του χώρου απαντά στο ερώτημα που, σε σχέση με το πότε. Η σχετικότητα του χώρου και του χρόνου είναι -πέρα για πέρα- πραγματική, όσο πραγματική είναι η κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο. Πρόκειται για μία αλήθεια η οποία, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από τις αισθήσεις, αλλά μόνον από τη λογική. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε αισθητικά την σχετικότητα του χώρου και του χρόνου∙ ενός χρόνου που στρεβλώνεται, που δεν έχει αρχή, τέλος, που κινείται προς κάθε κατεύθυνση∙ και αντίστοιχα ενός χώρου αεικίνητου, ασταθή, και άμορφου. Πώς μπορεί να περιγραφεί μία τέτοια πραγματικότητα; Η απάντηση είναι ότι δεν μπορεί· και δεν μπορεί, γιατί, η αισθητική εποπτεία μας είναι κατασκευασμένη να αναγνωρίζει μόνο τρισδιάστατες μορφές. Η διαπίστωση ότι ο νους έχει την τάση να υπερβαίνει τα στενά δεσμά της αισθητικής εποπτείας, αν και φιλοσοφικά παραπέμπει στις πλατωνικές Ιδέες και το παράδειγμα του Σπηλαίου, εντούτοις ωθεί προς μία κατεύθυνση εντελώς διαφορετική από εκείνη της μεταφυσικής: στην κατεύθυνση μιας απαίτησης για διεύρυνση των ορίων της αισθητικής εποπτείας υπό την κατεύθυνση των λογικών συμπερασμάτων. Μπορεί, ωστόσο, ο άνθρωπος να υπερβεί τα εμπειρικά όρια των αισθητικών πληροφοριών και να κατανοήσει την βαθύτερη πραγματικότητα της εννοιολογικής γνώσης; Συνδυάζοντας αισθητικές μορφές, η φαντασία μπορεί να σχηματίζει ό, τι σύνθεση επιθυμεί: απλή, πολύπλοκη, αλλόκοτη, υπερβολική, ακόμη και νοσηρή ή αποτρόπαιη, αρκεί η πρώτη ύλη που χρησιμοποιεί να προέρχεται από το περιβάλλον της επιβεβαιωμένης αισθητικής εποπτείας. Πέρα από αυτά τα όρια, ο νους μας δεν μπορεί να αναγνωρίζει, να φαντάζεται, να συλλογίζεται. Πώς όμως η -επίσης ασύλληπτη για το νου μας- έννοια του απείρου γινόταν κατανοητή αιώνες πριν ανακαλυφθεί η θεωρία της σχετικότητας; Η κατανόηση της έννοιας του απείρου δεν αφορά στην εμπειρία της πραγματικότητας, αλλά στον τρόπο τακτοποίησης και υπολογισμού των όρων της με βάση τη οργάνωση συγκεκριμένων αισθητικών σημείων που αντιστοιχούν στη λογική γνώση: των αριθμών και των συμβόλων τους. Από τη μαθηματική σύνθεση εξαρτάται η λογική πορεία προς την απόδειξη. Όλοι οι αριθμοί εκφράζονται σύμφωνα με τα κριτήρια που εμείς επιλέγουμε. Μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε άπειρους αριθμούς; Η απάντηση είναι όχι. Ο νους μας δεν είναι προγραμματισμένος να αποσαφηνίζει αισθητικά το άπειρο, επομένως δεν μπορεί ούτε να το φαντάζεται. Τότε, εφόσον δεν μπορούμε να φανταζόμαστε το άπειρο και -ως εκ τούτου- να το εκφράζουμε αισθητικά, πώς είναι δυνατό να συζητάμε για αυτό; Το γεγονός ότι δεν έχουμε αισθητική γνώση της του άπειρου, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξή του. Επειδή η υπόθεση, ως διασκεπτική ενέργεια, αφορά καθαρά στην εννοιολογική γνώση, έπεται πως ό, τι υποθέτουμε, πρέπει να είμαστε σε θέση να το αποδεικνύουμε ή να το απορρίπτουμε, με βάση τη λογική. Πώς όμως ο θεωρητικός νους, μπορεί να λειτουργήσει κατευθείαν στο επίπεδο της λογικής, χωρίς προηγουμένως να έχει σχηματίσει το αισθητικό περίγραμμα, δηλαδή την μορφή του αποτελέσματος και της πορείας του προς αυτό; Η απάντηση είναι ότι το λογικό επίπεδο του νου μας μπορεί να υποθέσει χωρίς να μορφοποιήσει, εφόσον αντικαταστήσει τις αισθητικές μορφές με σύμβολα, με αισθητικο-λογικές παραστάσεις, που στην σύνθεσή τους μπορούν να περιχαρακώσουν λογικά τα όρια της ιδέας που υποθέτουμε. Οι παραστάσεις αυτές είναι οι αριθμοί και τα σύμβολά τους, ενώ η σύνθεσή τους είναι η μαθηματική πράξη. Είναι προφανές ότι η μαθηματική ανάλυση, εφόσον οδηγεί σε λογικά συμπεράσματα συνιστά γλώσσα, δηλαδή σύμβαση συνεννόησης, η οποία εξαρτάται από την ειδική γνώση των κανόνων της. Και πώς λειτουργεί η αισθητική γνώση στο επίπεδο αυτό; Η μαθηματική υπόθεση δεν περιέχει το προγνωστικό αισθητικό κριτήριο του αποτελέσματός της, επομένως, ουδόλως ενδιαφέρεται για την έκφραση. Η μαθηματική γλώσσα εικονοποιείται και αποτυπώνεται διαμέσου μορφών, η σύνθεση των οποίων γενικεύεται αναφορικά προς έναν συγκεκριμένο σκοπό: εκείνον της απόδειξης. Είναι επομένως, οι αριθμοί και τα μαθηματικά σύμβολα αισθητικά μεταδοτές μορφές, προσανατολισμένες να ολοκληρώνουν την λογική απαίτηση. Και η βούληση δίνει την εντολή στον θεωρητικό νου να περιορίζει κάθε αυθορμητισμό, ώστε οι μαθηματικές μορφές να προσανατολίζονται μόνο προς τον λογικό σκοπό της απόδειξης. Παρόλο λοιπόν που οι αριθμοί και τα μαθηματικά σύμβολα περιέχουν την αισθητική βεβαιότητα που παράγεται από την ενέργεια της απεικόνισής τους, σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνουν αισθητικά την γνώση του μαθηματικού αποτελέσματος. Η διασκεπτική ενέργεια, επομένως, όταν λειτουργεί μαθηματικά, δεν μπορεί να φανταστεί το αποτέλεσμά της, παρά μόνο να το διατυπώσει αριθμητικά. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ίδιοι οι αριθμοί, παρόλο που αναφέρονται στην πραγματικότητα, εντούτοις δεν αποτελούν πρωτογενείς μορφές ζώσας εμπειρίας, αλλά δευτερογενείς μορφές συμβάσεων διευθέτησής της, δηλαδή αναπαραστάσεις εμπειριών. Επομένως: δεν μπορούμε να φανταστούμε ένα μαθηματικό αποτέλεσμα, παρά μόνο να οδηγηθούμε λογικά σε αυτό, δεδομένου ότι δεν μπορούμε να έχουμε αισθητική γνώση των μαθηματικών υπολογισμών, αλλά μόνον αισθητική γνώση της εικονικής αναπαράστασής τους και εμπειρία της εφαρμογής των αποτελεσμάτων τους. Για παράδειγμα: όταν σκέφτομαι την πράξη 2 x 2 = 4, κατανοώ τον υπολογισμό, συμπεραίνω λογικά ότι με τον ίδιο τρόπο 4 x 4 = 16 και, κατ’ επέκταση, φαντάζομαι την εφαρμογή της αρχής του πολλαπλασιασμού σε ολόκληρο το φάσμα της εμπειρίας μου· μπορώ μάλιστα λειτουργώντας αντίστροφα, να φανταστώ τη μαθηματική πράξη της διαίρεσης. Παρόλο όμως, που, σε αλληλεπίδραση με τη βούληση μπορώ να προσανατολίσω τη λογική μου στην αποκάλυψη και άλλων μαθηματικών αναλογιών, δεν μπορώ να διαισθανθώ το αποτέλεσμά τους, παρά μόνο να το υπολογίσω, να το συσχετίσω δηλαδή με αντίστοιχες αναλογίες και να το διατυπώσω-περιγράψω με βάση τη μαθηματική απεικόνιση. Το ερώτημα είναι εάν, στον μαθηματικό συλλογισμό περιορίζεται η χρησιμότητα της εκφραστικής δραστηριότητας σε ένα σημείο καθαρά απεικονιστικό, και είναι η βεβαιότητα του συμπεράσματος ό, τι ρυθμίζει τις βουλήσεις των υποκειμένων προς την κατεύθυνση της μεταβολής της πραγματικότητας. Ο νους υποθέτει ένα αποτέλεσμα και πηγαίνει προς αυτό, όχι βάσει μορφών ή εκφράσεων, αλλά βάσει αποδεικτικών κανόνων: οι μαθηματικοί κανόνες, σε αντίθεση με τους κανόνες της λογικής που προϋποθέτουν την αλήθεια του κριτηρίου της αισθητικής εποπτείας, μπορούν να προχωρήσουν σε λογικές συνθέσεις και ανασυνθέσεις, χωρίς να γνωρίζουν ενορατικά την πορεία προς το αποτέλεσμα. Το έλλειμμα της αισθητικής βεβαιότητας όπως είπαμε, αναλαμβάνουν οι αριθμοί και τα μαθηματικά σύμβολα, τα οποία προσλαμβάνονται από το νου ως καθολικά αναγνωρισμένες ποιότητες, ως γλώσσα. Απομακρύνοντας την φιλοσοφία από τον παλιό θεωρητικό μανδύα των κατηγοριών μπορεί, ο καθαρός νους, να θέσει τα θεμέλια για μία νέα βάση, η οποία θα αντέχει στα συμπεράσματα της μαθηματικής σχετικότητας. Μία τέτοια κατεύθυνση θα απομάκρυνε την αισθητική αλλά και την ηθική φιλοσοφία από τον από τον εφιάλτη της αποπραγματοποίησης. Πράγματι λοιπόν, η επιστημονική γνώση μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή λογικών συμπερασμάτων ανεξάρτητα και όχι δίπλα στην αισθητική εποπτεία, όπως μέχρι σήμερα παραδέχεται η φιλοσοφία. Η αισθητική εποπτεία, παρόλο που αποτελεί ανεξάρτητη μορφή γνώσης, δεν μπορεί να δημιουργήσει μορφές πέρα από τα όρια των αισθήσεων, επομένως δεν μπορεί να ακολουθήσει τις επιστημονικές αρχές. Ωστόσο, το ότι η λογική υπερισχύει των αισθήσεων -βάζοντας έτσι ερωτηματικό στα όσα μέχρι σήμερα συζητάμε σε φιλοσοφικό επίπεδο γύρω από την αισθητική εποπτεία- δεν είναι ενδεικτικό του γεγονότος, ότι η φιλοσοφία έχει πάψει πλέον στην ολότητά της, να αποτελεί την θεωρητική μήτρα της επιστήμης. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η απάντηση στο λεγόμενο καρτεσιανό παράδοξο που έχουμε ήδη αναφερθεί, ως σημείο κορύφωσης της διαμάχης μεταξύ μονισμού και δυϊσμού, δόθηκε κυρίως από φιλοσόφους, Γάλλους εγκυκλοπαιδιστές και οι Γερμανούς υλιστές, οι θέσεις των οποίων οδήγησαν σταδιακά στην αποπνευματοποίηση της νόησης. Ήρθε λοιπόν η στιγμή που η φιλοσοφία πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλία, επανεκκινώντας τις αρχές της επινοώντας νέες κατηγορίες ή νέους συσχετισμούς κατηγοριών, με βάση τα αδιαπραγμάτευτα πορίσματα της επιστήμης. Υποστηρίζουμε το σημείο αυτό ανατρέχοντας δειγματοληπτικά σε κάποιες εύστοχες παρατηρήσεις επιστημόνων, ο εννοιολογικός προσανατολισμός των οποίων εμπίπτει και στην μελέτη του φάσματος των φιλοσοφικών προοπτικών. Ξεκινάμε με την παραδοχή του βιολόγου-ζωολόγου Nikolaas Tinbergen (1907-1988), ότι η ηθολογία, ως μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων και των ανθρώπων, δεν έχει ακόμη αποδείξει ότι η επίδραση του περιβάλλοντος μπορεί να επηρεάσει τις συμπεριφορές πέρα από τα όρια των φυσικών καταβολών μας. Αποφεύγοντας τη θετικιστική προοπτική και ανοίγοντας ένα μονοπάτι συνεργασίας μεταξύ θετικών και ανθρωπιστικών επιστημών, ο Ολλανδός ζωολόγος παραδέχεται ότι, ένα τέτοιο ενδεχόμενο -το οποίο πρέπει να εξεταστεί σε σχέση με την εξελικτική θεωρία- αφορά στους κλάδους της φυσιολογίας, της ψυχολογίας και εν γένει των ανθρωπιστικών επιστημών. Ωστόσο, συμπληρώνουμε εδώ, ότι παρόλες τις γενικές αρχές τους, βιολογία και θετικές επιστήμες δεν μπορούν να εισδύσουν στον πυρήνα της ατομικότητας καθενός. Σε όλα τα βιολογικά είδη, η μελέτη της ατομικής αντίδρασης στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος είναι αρκετή ώστε να συναχθούν συμπεράσματα αντιπροσωπευτικά για το σύνολο του είδους. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει για τον άνθρωπο, δεδομένου ότι η ατομικότητά του αποτελεί ξεχωριστή, προσωποποιημένη παρουσία, συνειδητά ολοκληρωμένη ψυχική, σωματική και νοητική οντότητα. Έργο δε, της ανθρώπινης ατομικότητας είναι η παραγωγή γνώσεων, με βάση το προσωπικό αισθητήριο και η μετάδοσή της στο περιβάλλον της ομάδας. Το γεγονός ότι η ομάδα μπορεί να αναγνωρίζει την αλήθεια των ατομικών γνώσεων και να θεμελιώνει στην βάση της καθολικές εννοιλογικές αρχές, αποτελεί πάγια φιλοσοφική θέση γύρω από το γεγονός ότι οι συμπεριφορές, δεν προϋπάρχουν του νου, αλλά εξελίσσονται, η δε ομοιότητά τους δεν οφείλεται σε μία ακαθόριστη λογική οντότητα που υφίσταται ανεξάρτητα από την ατομική υπόσταση του προσώπου που σκέπτεται και βούλεται, αλλά εξελίσσεται επιλεκτικά μέσα από συνειδητές διεργασίες επιβιωμάτων και αναβιώσεων. Η θέση τουTinbergen και στην επικαιροποιείται και επαληθεύεται σαράντα περίπου έτη μετά από τον Ζωολόγο Richard Dawkins. Αναφερόμενος κυρίως στο επίπεδο της σχέσης μεταξύ Ηθολογίας και Ανθρωπιστικών Επιστημών ο Dawkins επισημαίνει ήδη από τις πρώτες γραμμές του έργου του Εγωιστικό Γονίδιο, την αναγκαιότητα συνεργασίας μεταξύ των δύο παραπάνω κλάδων, σημειώνοντας ότι οι Θετικές Σχολές των Πανεπιστημίων, δεν καταπιάνονται με τη φιλοσοφική αξία της Ζωολογίας· και αντίστροφα, ότι οι Σχολές των Ανθρωπιστικών Επιστημών δεν αναφέρονται στα συμπεράσματα της σύγχρονης επιστήμης. Ίσως λοιπόν, το γεγονός ότι η μελέτη λογικών συμπερασμάτων σύμφωνα με το εννοιολογικό κριτήριο της επιστήμης, στην εξέλιξή του δημιουργεί μία νέα ανάγκη εξισορρόπησης του προλογικού-αισθητικού και λογικού επιπέδου του νου μας, αρχικά όχι με βάση την κατανόηση των μορφών, αλλά της δημιουργίας ενός κοινωνικο-πολιτισμικού περιβάλλοντος, ικανού να υποδεχτεί απροκατάληπτα και χωρίς πολιτισμικό δέος, τις επιστημονικές αλήθειες. Μπορεί κάτι τέτοιο να καταστεί εφικτό; Εφόσον η ανθρώπινη διάνοια μπορεί να ξεπερνά την εμπειρία της υπολογίζοντας διαστάσεις πέρα από τα όριά της, σημαίνει ότι είναι προγραμματισμένη από τη φύση να λειτουργεί στο επίπεδο αυτό. Και ο νους μας, όντας αρχή που αυτοκαθορίζεται αλλά και εξελίσσεται, αποτελεί το αίτιο των προβλημάτων που θέτει στον εαυτό του. Άλλωστε οι φιλοσοφικές κατηγορίες όπως τις έχουμε κατατάξει σε αισθητική, λογική, ατομική-βουλητική και ηθική, είναι όροι προσαρμοσμένοι στις ανάγκες του φιλοσοφικού συστήματος και όχι το ίδιο το φιλοσοφικό σύστημα. Παρόλο λοιπόν που φαίνονται πεπερασμένες και οικουμενικές, οι λογικές λειτουργίες υπόκεινται στις αρχές της οργάνωσης και δημιουργούν απεριόριστους αριθμούς ειδικών ταξινομήσεων. Ολοκληρώνουμε λοιπόν αφήνοντας ανοικτή την παρακαταθήκη των Tinmbergen και Dawkins και την από κοινού επισήμανσή τους, όσον αφορά στην προσέγγιση της Επιστήμης από την Φιλοσοφία και αντίστροφα. Η επισήμανση-πρόταση αυτή αφορά στην εξέταση του ρόλου των συμπερασμάτων της επιστήμης ως κριτηρίου διαμόρφωσης συμπεριφορών, αλλά και διεύρυνσης των ορίων του νου, σε μία ολότελα διαφορετική βάση από αυτές που έχουν ακολουθηθεί μέχρι σήμερα: στη βάση της δημιουργίας νέων ευκαιριών για φυσική επιλογή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Γρηγόρης Γκιζέλης, Το πολιτισμικό σύστημα, ο σημειωτικός και επικοινωνιακός χαρακτήρας του, εκδόσεις Γρηγορόπουλος, Αθήνα, 1980. 2) Benedetto Croce, Estetica come scienza dell’ espressione e linguistica generale, Adelphi, Milano, 2005 (seconda edizione). 3) Dawkins Richard, Το εγωιστικό γονίδιο, μετάφραση-επιμέλεια-εισαγωγή στην ελληνική έκδοση, Μαργαρίτης Λουκάς, Τσουκαλαδάκης Αθανάσιος, φιλολογική επιμέλεια Μπουκάλας Παντελής, εκδόσεις Σύναλμα, Αθήνα, 1988. 4) Hume David, Κείμενα αυτοβιογραφικά, γνωσιολογικά, ηθικά, μετάφραση Μ. Γούναρη, Χ. Μησοπούλου, εισαγωγή-επιμέλεια Μαρία Πουρνάρη, εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα, 2006. 5) Victor Kraft, Ο κύκλος της Βιέννης και η γέννηση του νεοθετικισμού, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1986. 6) Θεοδόσης Πελεγρίνης, Ηθική φιλοσοφία, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, β΄ έκδοση, Αθήνα, 1997. 7) Θεοδόσης Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, β΄έκδοση, Αθήνα, 1997. 8) Nikolaas Tinbergen et al, Ηθολογία, «Επιστημονική Σκέψη 1900-1960», επιμέλεια R. Harré, μετάφραση Δημοσθένης Κούρτοβικ, εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 1982. 9) Windelband W., Heimsoeth H., Εγχειρίδιο της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Β΄ Τόμος. «Η Μεσαιωνική Φιλοσοφία - η φιλοσοφία της Αναγέννησης - η φιλοσοφία του Διαφωτισμού», μετάφραση Ν. Σκουτερόπουλος, Γ΄ ανατύπωση, εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 2003. 10) John Z. Young, Ο εγκέφαλος και οι φιλόσοφοι, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Μετάφραση Μυρτώ Αντωνοπούλου, Αθήνα, 1991. (shrink)

La fantasia popolare è stata sempre affascinata dalla possibilità che tra le pagine di antichi manoscritti si celassero arcani segreti, la cui rivelazione potesse conferire poteri occulti. Libri costati enormi sacrifici, che erano stati per i loro autori una ragione di vita e, al tempo stesso, la fonte di mille pericoli. La “Magia Naturalis” di Giovan Battista Della Porta fu uno dei testi più diffusi fra XVI e XVII secolo. Attorno ad esso ruotò per decenni un ampio dibattito, che spaziava (...) dalla magia alla scienza, dalla filosofia alla teologia. -/- Popular imagination has always been fascinated by the possibility that arcane secrets were hidden among the pages of ancient manuscripts, the revelation of which could confer occult powers. Books that required enormous sacrifices, which had been a reason for living for their authors and, at the same time, the source of a thousand dangers. Giovan Battista Della Porta's “Magia Naturalis” was one of the most widespread texts between the 16th and 17th centuries. A wide debate revolved around it for decades, ranging from magic to science, from philosophy to theology. (shrink)

Il termine “eclisse” (o eclissi) rimanda al fenomeno astronomico dell’oscuramento della luna o del sole. La stessa parola nel linguaggio figurato indica l’offuscamento o la scomparsa definitiva di una personalità, di un movimento o perfino di un’intera epoca. In questo tempo pandemico assistiamo all’eclisse di molte (pseudo) certezze, a cominciare dall’inviolabilità della sfera personale. Si tratta di una definitiva scomparsa oppure di un occultamento solo temporaneo? Quando la pandemia sarà passata, tornerà tutto come prima? L’eclisse non è un fenomeno permanente: (...) il sole o la luna, dopo essere caduti nell’ombra, poi ritornano visibili e la vita prosegue normalmente. “Eclisse”, quindi, è un termine che in relazione alla pandemia lascia aperto un cospicuo spazio di riflessione giocato proprio sulla sua ambiguità, sul suo essere un tempo sospeso o l’ultimo atto di un tempo felice. (shrink)

In questo lavoro distinguo tra due versioni della tesi del carattere incarnato della mente: “debole” e “forte”. Secondo la versione debole, il possesso di stati mentali presuppone l’esistenza di un corpo che si muove ed agisce nell’ambiente, ossia un corpo funzionale. Secondo la versione forte, invece, il possesso di stati mentali presuppone l’esistenza di un corpo non solo funzionale ma anche senziente, ossia: il corpo come sede della sensibilità o coscienza fenomenica. Sostengo che alcuni approcci all’interno della “scienza cognitiva (...) incarnata” implicano la forma debole di embodiment : la robotica di Brooks, l’enattivismo sensomotorio di Noë e O’Regan e l’enattivismo radicale di Hutto e Myin. In contrapposizione a queste prospettive, e basandomi sull’analisi fenomenologica della corporeità vivente e vissuta, difendo la forma forte di embodiment, secondo cui la mente si fonda essenzialmente sul corpo funzionale e senziente. Parole chiave: Fenomenologia; Embodiment; Coscienza fenomenica; Enattivismo; Qualità sensibili -/- Abstract (english) -/- Functional body and sentient body. The strong view on the embodied mind in phenomenology: In this paper, I draw a distinction between weak and strong versions of the “embodiment thesis”. The weak version claims that mental states are grounded in a body that moves and acts in the environment, i.e., a functional body. The strong version claims that mental states are grounded in a body that is not only functional but also sentient, i.e., a body that is the locus of sensibility or phenomenal consciousness. I argue that some approaches within the “new embodied cognitive science” – Brooks’ robotics, Noë’s and O’Regan’s sensorimotor enactivism, Hutto’s and Myin’s radical enactivism – imply a weak version of the embodiment thesis. In contrast, by drawing on a phenomenological analysis of living and lived corporeality, I argue for the strong version, which claims that the mind is essentially grounded in the functional and sentient body. Keywords: Phenomenology; Embodiment; Phenomenal Consciousness; Enactivism; Sensible Qualities. (shrink)

In questo saggio si propone una lettura congetturale delle brevi note sulla questione dell’utilità del pensiero filosofico che Hans Jonas appunta in chiusura della conferenza Sulle cause e gli usi della filosofia (1955). A tal fine mi rivolgo innanzitutto alla ricostruzione dell’etica socratica che Jonas elabora nello scritto Virtù e saggezza in Socrate e in seconda battuta alla discussione della dottrina della scienza di Bacon abbozzata in Prospettive filosofiche sulla rilevanza della conoscenza per l’uomo e poi ripresa in scritti (...) successivi. In conclusione offro una ricostruzione dell’idea jonasiana dell’utilità della filosofia come scienza dell’immagine dell’uomo e mostro come tale approccio possa essere significativo anche e soprattutto nell’attuale età tecnologica. -/- English: In this essay I submit an hypothetical reading of the short notes concerning the practical use of phi-losophy which Hans Jonas wrote down at the end of the manuscript Of the causes and uses of phi-losophy. In order to do that, I focus the attention on Socratic Wisdom and Virtue first, where Jonas discussed Socrate’s ethics, and secondly on Jonas’s critique to Francis Bacon's doctrine of science, which he sketched in Some philosophers’ views on the human relevance of knowledge and devel-oped in later writings. My aim is to try and reconstruct Jonas’s ideas concerning the practical value of philosophy as the science of the image of man and to show how this may be relevant to our technological age. (shrink)

Il Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei respectu futurorum contingentium, composto da Guglielmo di Ockham tra il 1321 e il 1324, costituisce uno snodo cruciale nelle discussioni medievali sul tema del fatalismo teologico e sulle questioni che vi sono implicate, come la conoscenza dei futuri contingenti e il compatibilismo tra prescienza divina e libero arbitrio. Raccogliendo e ripensando fonti di diversa provenienza, Roberto Grossatesta e Pietro Lombardo in primis, il Venerabilis inceptor sposta il problema sul piano epistemologico e linguistico, (...) affrontandolo dal punto di vista di un’analisi proposizionale degli enunciati che parlano dei contingenti futuri. In questo modo egli affida agli strumenti dell’argomentazione logica e dell’indagine semantica il compito di sciogliere le implicazioni teologiche della questione, in una teoria che garantisca al contempo la prescienza di Dio e la libera volontà umana. Il principio della soluzione ockhamiana, che costituirà un punto di riferimento – pro o contro – nei dibattiti teologici del XIV secolo, consiste nell’intreccio tra analisi proposizionale e logica fidei, in nome di una soluzione pragmatica del dilemma compatibilista: come mostra il caso esemplare della profezia, gli enunciati della scienza divina costituiscono i postulati di una logica della credenza che poi procede da quelle premesse, attraverso una catena argomentativa, a formulare i precetti che guideranno i passi del cristiano nel mondo. Il volume rende disponibile per la prima volta al lettore non soltanto la prima traduzione in italiano del Tractatus, ma anche un ricco apparato di testi (le distinctiones 38, 39 e 40 dell’Ordinatio, i capitoli 7 e 27 della Summa Logicae, la quaestio IV.4 dei Quodlibeta, le Quaestiones in Libros Physicorum 41 e 44, il prologo della Expositio in libros Physicorum e un estratto dalla Expositio in Librum Perihermeneias Aristotelis) che consente di ricostruire in modo coerente una teoria ockhamiana della contingenza e di gettare luce su una nuova interpretazione del pensiero del teologo e filosofo inglese. (shrink)

Nella Premessa al "Discorso filosofico della modernità" (1985) Habermas scrive, in maniera enfatica, che il tema, ricco di sfaccettature, della “modernità come progetto in-compiuto” segna l’inizio la sua riflessione e dagli anni ’80 “non gli ha dato più pace”. In effetti, la “modernità” si presenta come un “oggetto d’analisi obbligato” anche solo dal punto di vista del necessario auto-chiarimento disciplinare. È con la formazione delle società moderne che si differenziano come “forme del sapere specialistico”, la scienza politica, l’economia politica, (...) l’antropologia culturale e la sociologia. Ed è, ancora, dalla prospettiva della “riflessione filosofica” che si avvia dal tardo secolo XVIII una rinnovata consapevolezza intellettuale intorno alla coscienza storica del tempo moderno, ai principi costitutivi del “nuovo mondo” e alle “cesure” rispetto alla cultura passata. Non si deve, però, ridurre il concetto di modernità alla visione filosofica del mondo. Anche questa prospettiva – peraltro presente negli scritti di Habermas –, deve essere ricondotta all’interno del programma di ricerca della “teoria dell’evoluzione sociale”, considerando assieme i processi di “razionalizzazione culturale” del mondo vitale e la “differenziazione” di nuovi “principi di organizzazione sociale” rispetto a quelli con cui si erano riprodotte le formazioni tradizionali. Il merito dei suoi studi, una volta ricondotti a unità, è di seguire la trasformazione delle sfere culturali di valore alla luce dei problemi che coinvolgono la riproduzione delle strutture sociali e delle forme di vita tradizionali, mediando le esigenze della teorizzazione astratta e le vicende della storia con-creta. In tal senso, egli segue la tradizione di ricerca dei classici del pensiero sociale, da Comte sino alla scuola di Parsons, attraverso Marx, Durkheim e Weber. Dopo aver esposto in che cosa consiste, secondo il nostro Autore, il “razionalismo occidentale”, qui, ci limitiamo a fornire un indice ragionato dei temi con cui Habermas ha ricostruito il concetto “formazione sociale moderna” attraverso l'analisi degli “albori della modernità”, delle “società capitalistico-liberali” e delle “società contemporanee”. (shrink)

Le discussioni sulle tecnologie digitali e Internet e sulle loro applicazioni nel campo della politica sono l’inevitabile portato di un mutamento di più ampia rilevanza che coinvolge ogni aspetto economico, sociale e culturale della contemporaneità. È in corso una “rivoluzione tecnologica” di cui ancora non siamo pienamente consapevoli, che scombina assetti ritenuti stabili e sposta l’orizzonte del possibile. Il ceto politico in parte la condiziona e in parte la subisce. Nell’uno e nell’altro caso, possiamo rilevare che non è in grado (...) di capirla. Alle ICT (Information and Communication Technologies) si guarda con la speranza di sincronizzare finalmente l’operato del sistema politico-amministrativo alla rapidità e complessità dei nuovi tempi; e di avvicinare i governati ai governanti visto che la distanza tra le parti è sempre più marcata. Un sano scetticismo verso la capacità dell’apparato istituzionale di ri-generarsi spinge a credere che sarà un’opportunità sprecata se lasciata alla sola iniziativa dei politici: è necessario che la società civile si faccia carico del futuro, del suo futuro. La proposta non è così irrealistica; le comunità del XXI secolo potranno sfidare un divenire sempre più incerto solamente promuovendo la libertà e la responsabilità dei loro membri e creando le condizioni per sprigionare un’“intelligenza collettiva” attualmente dispersa e disconosciuta. Su questo piano si situa l’apporto teorico-analitico di Pierre Lévy, a cui va il merito di aver posto le domande giuste alla scienza e alla politica e di aver stimolato un movimento generale delle idee coerente con i grandi cambiamenti culturali e sociali odierni. (shrink)